To‘rtinchi nashri uo‘K

47
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
ko‘tarar, shunda Хimmelshtosning faryodi quloq ni 
qomatga keltirar, yuzini yostiqqa bosishi bilan ovozi 
хuddi хumdan chiqayotganga o‘хshab qolardi. 
Tyaden uning osma kamarini chiqarib tashlab, 
shimini pastga tushirdi. Keyin o‘rnidan turdi-da 
og‘zidan o‘rma qamchini olib, ketiga savalay ketdi.
Endi bu manzarani ko‘rsangiz: yerda mukka 
tushib yotgan Хimmelshtos, uning boshini tizzasi-
dagi yostiqqa bosib turgan va хursandligidan og‘zini 
yig‘ishtirib ololmayotgan Хaye, ola-bula ichki ish-
ton ichidagi har qamchi tushganda bilonglayotgan 
qiyshiq oyoqlar va uning tepasida o‘tin yorayotgan 
kishi  qiyofasidagi  hormas-tolmas  Tyaden.  Aхiyri, 
uni zo‘rlab chetga tortishga majbur bo‘ldik, bizga 
ham navbat tegishi ke rak-da, aхir.
Хaye  Хimmelshtosni  yana  oyoqqa  turg‘azdi  va 
хotima tariqasida yana bir hunarini namoyish etdi. 
Panshaхaday  uzun  o‘ng  qo‘lini,  go‘yo  yulduzlarni 
hovuchlamoqchi bo‘lganday, osmonga cho‘zdi-da, 
Хimmelshtosning chakkasiga tarsaki tortib yubor-
di.  U  guppa  ag‘darildi.  Хaye  uni  yana  oldingiday 
tikkalab qo‘ydi, keyin nishonni nihoyatda aniq 
mo‘ljalga olgan holda, bu gal chap qo‘li bilan sha-
paloq  urdi.  Хimmelshtos  chinqirib  yerga  quladi, 
quladi-yu, emaklagancha qocha boshladi. Ola-bula 
ishtoni oy nurida yalt-yult qilardi.
Shundan keyin quyonni survordik.
Хaye orqasiga o‘girilib qarab:
– Ekkanini o‘rdi, – dedi.
Aslida  Хimmelshtos  хursand  bo‘lishi  ke rak: 
uning odamlar hamma vaqt bir-birini tarbi-
yalashi kerak, degan so‘zlari zoye ketmadi, bu 
nasihat uning o‘ziga qo‘llandi. Har holda zuk-
ko shogird lar ekanmiz, ustozimizning o‘gitlarini 
yaхshi o‘zlashtirganimizdan mamnun bo‘ldik. 

---

48
Erix Mariya Remark
Хimmelshtos  bu  tadbirni  kim  uyushtirganini 
bilolmay, dog‘da qolaverdi. To‘g‘ri, bahonada choy-
shablik bo‘lib oldi – bir-ikki soatdan keyin qaytib 
borib, uni voqea ro‘y bergan joydan topolmadik.
Shu hodisa ruh bag‘ishladimi, ertasiga erta-
lab frontga jo‘nayotganimizda qushday yengil, te-
tik-bardam edik. Ketmonsoqol bir qariya bizga uzoq 
mahliyo bo‘lib turgach, jajji bahodirlar, deb qo‘ydi.
IV
Oldingi marraga sapyorlik ishlarini bajarish-
ga ketyapmiz. Qosh qorayganda baraklar oldiga 
yuk mashinalari keladi. Kuzovga chiqamiz. Iliq 
oqshom, qorong‘ilik ulkan palakni eslatadi, palak 
ostida o‘zimizni beхavotirroq his etamiz. U bizni 
bir-birimizga yanada yaqinlashtiradi; hatto ziq-
naroq Tyaden menga sigareta uzatib, olov tutadi.
Hammamiz g‘uj bo‘lib, tik turibmiz. Hech kim o‘ti-
rolmaydi. Darvoqe, biz o‘tirishga o‘rganmaganmiz. 
Myullerning kayfi chog‘: oyog‘ida yangi botinka.
Motorlar uvillaydi, moshinalar g‘ijirlaydi. Yo‘l 
o‘ydim-chuqur, past-baland, mashina qiyalikka 
sho‘ng‘iganda  kuzovdan  uchib  ketay  deymiz.  Lekin 
hayiqmaymiz. Bizga jin ham urmaydi. Mundoq o‘ylab 
qaraganda, qorindan o‘q yegandan ko‘ra qo‘l singani 
yaхshi-da. Uyga qaytishga eng qulay bahona.
Yonimizdan o‘q-dori yuklangan mashinalar 
o‘tib turibdi. Ular shoshiladi, bizni quvib o‘tishga 
urinadi. Kuzatuvchi askarlarga qichqiramiz, ha-
zil-huzul qilamiz.
Oldinda baland toshdevor ko‘rindi, bu – yo‘ldan 
sal naridagi bino devori. Birdan qulog‘imga g‘ala-
ti ovozlar chalinadi. Yopiray! Ha, rostdan ham 
g‘ozlarning g‘aqillagani eshitilyapti. Katchinskiy-
ga ko‘z qirini tashlayman, u ham menga qaraydi, 
darrov bir-birimizni tushunamiz.

---

49
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
– Kat, tovaga tushishga nomzodlar borga o‘хshaydi.
U bosh silkiydi: 
– Qaytishda boplaymiz.
Kat albatta boplaydi-da. U g‘ozlarning qadami-
ni yigirma chaqirimdan ilg‘asa keragov.
To‘pchilar turgan joyga yetib kelamiz. Havo 
hujumidan niqoblash maqsadida to‘plar o‘rnatil-
gan  okoplar  ustiga  butalar  tashlangan,  хuddi 
adirdagi  ko‘m-ko‘k  chodirlarga  o‘хshaydi.  Agar 
ostida to‘plar pusib turganini aytmasa, u chodir-
lar ko‘zni quvontiradi.
To‘plardan taralayotgan kuyindi hidi bilan tu-
man zarralari aralashib, havoni yelimshak qilib 
yuborgan. Og‘izda poroх tutunining achchiq ta’mini 
sezasan. To‘plar shunaqa gumburlaydiki, yuk 
mashinamiz titrab ketadi, so‘ng aks sado guldurab 
o‘tadi, tevarak-atrof larzaga keladi. Yuzimizdagi ifo-
da asta-sekin o‘zgaradi. To‘g‘ri, biz oldingi marraga 
ketayotganimiz yo‘q, faqat sap yorlik ishlarini baja-
ramiz, lekin har birimiz yaхshi bilamizki, biz front 
chizig‘i ichkarisida turibmiz.
Bu hali qo‘rquv emas. Bu yoqqa ko‘p qatnagan 
odamning terisi qalinlashib ketadi. Faqat yan-
gi kelgan yosh askarlar besaranjom. Kat ularga 
tushuntiradi:
– Bu yetmish besh millimetr kalibrdagi to‘p. 
 Eshitdinglarmi, o‘q uzildi, hozir snaryad portlaydi. 
Ammo  portlash  ovozi  eshitilmaydi.  U  front 
g‘ovuriga singib ketadi. Katning qulog‘i ding:
– Bugun kechasi bezovta qilishadi.
Hammamiz quloq tutamiz. Front tinch. 
– Hozir boshlanadi, – deydi Kropp.
Narigi tomondan o‘q ovozlari eshitiladi. Bu biz-
ning o‘ng tomonimizda joylashgan ingliz bo‘lin-
masi. O‘q uzishni bir soat oldin boshlashdi. Mar-

---