|
beshinchi tarixiy qatlamni tashkil etadi. Mug`ul tili Urta Osieda xalq tiliga aylanmadi. SHu sababdan, mug`ul toponimlari nisbatan kam va ularni aniqlash oson. Mutaxassislarning fikricha, Urta Osie toponimiyasi tarkibida, mug`ulcha nomlarning kamligi, ularni mahalliy xalq bilan aralashib tili va dinini qabul qilganligi sabab bulgan.
TS.Nominxanov, E.Begmatov, T.Nafasov kabi olimlar, turkiy tillar onomastikasida mug`ulcha va mug`ulcha-turkiy suzlar asosida yasalgan kishi ismlarni, etnonimlarni, toponimlarni tadqiq qilishgan. Masalan, T.Nafasov mug`ul va turkiy xalqlarning uzaro yaqinligiga ishora qilib, mug`ul va turkiy tillarga mushtarak suzlarning etnolingvistik tabiatini aniqlamasdan turib, ularni biror tilga mansubligini belgilash qiyin deb ezgan. Hozirgi mintaqa toponimiyasining tahlili, mug`ul elementlari ta`sirini g`arbdan sharqqa tomon kuchayib borishini kursatadi. Xususan, Urta Osiening sharqiy qismida joylashgan Qirg`iziston toponimiyasi tarkibida mug`ulcha suzlar kuproq uchraydi. Bunga qirg`iz va mug`ul tillarini enma-en hududlarda shakllanganligini tarixiy dalil sifatida keltirish mumkin. Tabiiyki, bunday qushnichilik ayrim geografik terminlarni turkiy va mug`ul tillarida bir xil ma`noda qullanilishiga sabab bulgan.
Uzbekiston toponimiyasi tarkibida ham mug`ulcha suzlar asosida shakllangan geografik nomlar hozirgacha saqlanib qolgan. Masalan, Jizzax viloyatidagi Tuqay, Emchi, Em, Sayxan, Kutal kabi aholi punktlari nomlari aslida mug`ul tilidan uzlashgan suzlar asosida paydo bulgan. Etuk toponimik tadqiqotlar muallifi E.M.Murzaevning ezishicha, Sayxan toponimiga,mug`ul tilida «chiroyli», «guzal» degan ma`nolarni anglatuvchi saykan suzi asos vazifasini bajargan. Keyinchalik geografik termin sifatida bu suz uzbek tiliga uzlashgan va hozirda «katta», «tekis ochiq joy», «maydon» ma`nosini ifodalaydi.
Geografik nom sifatida tanilgan em (dialektda jom) suzi ham mug`ul tilidan uzlashgan. Em suzi hozirgi uzbek tili singari, XI asr edgorligi «Devonu lug`otit turk»da ham uchraydi. Mutaxassislarning fikricha, Em, Emchi, Jom, Jomboy, Jombuz, Jombuloq kabi toponimlarni paydo bulishi ham shu suz bilan bog`liq. Masalan, Zomin tumanidagi Em - qishlog`i tarixiy manbalarga kura XIII-asrdan buen, shu nom bilan ma`lum. Akademik B.YA.Vladimirtsov (1884-1931) ezishicha: «yul ma`nosidagi em suzi mug`ullardan turkiy tillarga utib, mug`ullar hukmronligi davrida Urta Osieda juda keng tarqalgan. Emlar chingiziylar davrida qurila boshlagan. Keyinchalik em suzi «choparlar, yulovchilar qunadigan va ot almashtiradigan joy», «bekat» ma`nosini ifodalagan. Emda doim otlar shay turib, bir qancha kishi xizmat qilgan. Ugedeyxon kuplab emlar qurdirganligi bilan faxrlanganligi ma`lum».
SHuni aytish kerakki, Urta Osieda mug`ullardan keyin ham emlarga zarurat borligi uchun ular saqlanib qolingan. Bunga «Boburnoma»dagi quyidagi suzlar misol bula oladi: «… har un sakkiz kuruhda olti em oti bog`lagaylar».XV-asr uzbek tiliga emxona - emxona, otlar saqlanadigan joy, em oti - chopar ot, emchi - em xizmatchisi sifatida uzlashgan. Mug`ulcha em suzi nafaqat turkiy tillarga balki slavyan, xususan, rus tiliga ham utgan. CHunonchi, rus tilidagi «yamshik» suziga em suzi asos bulgan.
Ayrim mutaxassislar, arab va mug`ul tillari bilan bog`liq bulgan geografik nomlarni alohida tarixiy qatlamlarga ajratish shart emas, chunki bu tillardan uzlashgan suzlar allaqachon turkiy tillarning lug`aviy boyligiga aylanib, xalq orasida singib ketgan, deb hisoblaydi. Bosqinchilar safida kelgan turli etnik birliklar, jumladan arab va mug`ullar davr utishi bilan mahalliy xalq tarkibiga singib ketgan bulsa ham, ammo ularning «izi» geografik nomlar tarkibida hozirga qadar saqlanib qolgan. Urta Osieni bosib olgan arablar etnik jaraenga ta`sir qilmasa-da, islom dini hukmronligini urnatgan. Mug`ul istilosi esa, butun mintaqada uz ta`sirini utkazib mahalliy xalqning irqiy tuzilishiga bir oz uzgarishlar kiritgan.
Mintaqa toponimiyasi tarkibidagi
Do'stlaringiz bilan baham: |
