Toponimlarning stratigrafik (tarixiy) qatlamlari Reja

Uchinchi, eng baquvvat tarixiy qatlam turkiy toponimlardan tarkib topgan. Turkiy qatlam nafaqat Urta Osie davlatlari hududida, balki Afg`oniston, Eron, G`arbiy Xitoy va boshqa mintaqalarda keng tarqalgan. Ular kupincha mintaqa geografik nomlar sistemasini belgilaydi va etimologik jihatdan izohlash ancha oson. Turkiy qatlamga Urta Osie hududidagi Qorasoy, Tuyatortar, Qizilqum, Turtkul, Oqtosh, Eyilma, Uchma, Egizbuloq, Tueqli, Ming, Qirq, Kaltatoykabiminglab geografik nomlar misol buladi. Turkiy qatlamdagi geografik nomlarining katta qismini etnonimlar tashkil etadi.
E.Murzaev fikricha, turkiy qatlamdagi nomlar aholining xujalik yuritish faoliyati bilan chambarchas bog`liq bulganligi bois, boy va rang-barang. Ayrim geografik tushunchalar chorva mollarning yaylovlari va landshaftlar unumdorligi bilan bog`liq. Turkiy tillarda chorva ozuqalarning turli xususiyatlarini ifodalash uchun bir qator ixtisoslashgan geografik terminlardan foydalaniladi. Urta Osie mintaqasida ayrim geografik terminlar qaysi mamlakat hududida qullanilishiga qarab fonetik jihatdan uzgargan. Masalan, Uzbekiston, Qirg`izistonda soy, Qozog`istonda -say, Turkmanistonda choy (chay).
Turtinchi tarixiy qatlam arablarning kup asrlik istilosi bilan bog`liq, ular islom dinini olib kelish bilan birga kelib chiqishi arab tiliga mansub suzlardan paydo bulgan toponimlarning shakllanishida faol ishtirok etganlar. Urta Osieda arab tili elementlaridan vujudga kelgan toponimlar, xususan antroponimlar ma`lum hissani tashkil etadi. Arab tili elementlarining mintaqada paydo bulishi tarixan aen, ammo ularni geografik ob`ektlarga nom sifatida shakllanishiga sabab bulgan omillar kam urganilgan. Bu qatlamga tegishli geografik nomlarning asosini tashkil qiluvchi suzlar, ancha qadimgi davrlarda arab tilidan, turkiy tillarga uzlashgan. Hozirda mintaqada mavjud bulgan arabcha toponimlarning kupi mahalliy (uzbek, tojik, turkman, qirg`iz) tillar grammatikasi asosida yaratilgan. Arab tilidan uzlashgan suzlarning ayrimlari hozirgi vaqtda ham geografik termin sifatida qullaniladi va ma`nosi tushuniladi. Bunday geografik terminlar sirasiga hozirda Urta Osie toponimiyasi tarkibida uchraydigan anhor, vaqf,mozor, mahalla, machit, rabot, aqba, supa, qal`a, qit`a kabi suzlarni kiritish mumkin.
Mutaxassislar arab elementlarini mintaqa toponimiyasi tarkibida saqlanib qolishi va tarqalishini Urta Osie xalqlarining Urta va YAqin SHarq musulmon mamlakatlari bilan asrlar davomida saqlanib qolgan aloqalari bilan bog`liq deb hisoblashadi. Arab tilidan uzlashgan suzlar asosida paydo bulgan toponimlar orasida diniy terminlarning kupligini alohida qayd qilishgan. Arab geograflari mintaqadagi bir qator yirik geografik ob`ektlarni nomlashda uz nomenklaturalaridan foydalanishgan, ammo mahalliy xalq orasida ular keng qullanilmagan. Masalan, Sayhun, Jayhun, Movarounnahr va hokazo. Kup asrlik lisoniy aloqalar turkiy-arabcha - Toshsaqo, Narpay, Qizilarvat, Jalolobod, Taxti Sulaymon kabi gibrid nomlarni paydo bulishiga sabab bulgan.
Urta Osie hududida asli mug`ul tilidan uzlashgan suzlardan paydo bulgan geografik nomlarning kelib chiqishi XIII asrdagi mug`ullar istilosi bilan bog`liq. Hozirda mug`ulcha toponimlar mintaqa joy nomlari tarkibidagi kichik birguruh sifatida