Topografik anatomiya o‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi N. H. Shomirzayev

158
106-rasm. Ko‘krakning shakllari.
a - keng va qisqa; b - tor va uzun.
VI bob. KO‘KRAKNING TOPOGRAFIK
ANATOMIYASI
UMUMIY MA’LUMOTLAR
Ko‘krak(pectus) gavdaning yuqorigi qismini egallaydi va pastda qoringa
davom etadi. Ko‘krakning yuqori tomonidan bo‘yin, shu yerning yon tomonlari-
dan qo‘llar boshlanadi. Tananing mazkur qismlari bilan ko‘krak orasidagi chega-
ralar quyidagicha o‘tkaziladi. To‘sh suyagi dastasining bo‘yinturuq o‘yig‘idan
o‘mrov suyaklari bo‘ylab ko‘krak suyaklarining akromial o‘siqlariga, ulardan XII
bo‘yin umurtqasining o‘tkir qirrali o‘sig‘iga uzluksiz chiziq o‘tkazib, ko‘krakni
bo‘yin sohasidan; oldinda – sulcus deltoideopectoralis, orqada deltasimon muskul-
ning ichki–pastki qirg‘og‘i bo‘ylab chiziq o‘tkazib qo‘l sohasidan; pastda esa –
to‘sh suyagi xanjarsimon o‘sig‘idan qovurg‘a ravoqlari hamda XII (yoki XI)
qovurg‘alar bo‘ylab XII ko‘krak umurtqasining o‘tkir qirrali o‘sig‘igacha
o‘tkazilgan chiziq yordamida ko‘krak qorin devoridan chegaralanadi.
O‘tkazilgan chiziqlar bilan chegaralangan soha ko‘krakning tashqi devori-
ni, ya’ni ko‘krak qafasini tashkil etadi.
Ko‘krak qafasi (compages thoracis) 12 juft qovurg‘a, to‘sh suyagi, umurtqa
pog‘onasining 12 ta ko‘krak umurtqalaridan tuzilgan ko‘krak bo‘limi, o‘mrov va
kuraklardan iborat bo‘lgan suyak asosi (skeleti) hamda ushbu skeletni qoplab tu-
ruv-chi muskul–fassiya tuzilmalari, qoplovchi to‘qimalar hamda a’zolardan tash-
kil topgan devor bo‘lib, bu devor ko‘krak bo‘shlig‘ini tashqaridan o‘rab turadi.
Ko‘krak bo‘shlig‘i (cavum pectoralis) tashqari tomondan ko‘krak qafasi, pastdan
ko‘krak–qorin to‘sig‘i yoki diafragma, yuqorida – apertura thoracica superior
orqali o‘tkazilgan shartli tekislik bilan chegaralangan bo‘shliqdir.
Ko‘krak bo‘shlig‘i ko‘krak qafasiga nisbatan kichikdir, chunki uni qorin
bo‘shlig‘idan ajratib turuvchi diafragmaning o‘ng va chap gumbazlari ko‘krak
bo‘shlig‘iga botib kirib, uni kichraytiradi. Ko‘krak bo‘shlig‘ining yuqori chega-
rasi shartli bo‘lib, bu yerda devor bo‘lmaganligidan, u bevosita bo‘yin kletchat-
kasiga qo‘shilib ketadi.
K o‘ k r a k n i n g sh a k l l a r i: Ko‘krakning shakli ko‘krak qafasi
skeletining, yelka kamari muskullarining hamda ichki a’zolarning, ayniqsa, qorin
bo‘shlig‘idagi a’zolarning qay darajada taraqqiy etganligiga bog‘liq (106-rasm).

---

159
107-rasm. Ko‘krak qafasining shakllari.
a - keng va qisqa; b - tor va uzun.
Ko‘krakning shakllarini 2 turli guruhga ajratish mumkin:
Birinchi – keng va qisqa shakli – ko‘krak qafasi aylanasining kattaligi,
qovurg‘a ravoqlari hosil qilgan to‘sh osti burchagining kattaligi (120q dan yu-
qori), qovurg‘alarning deyarli gorizontal joylashuvi, to‘sh suyagi va qovurg‘a ora-
liqlari-ning nisbatan keng bo‘lishi, ko‘krak qafasi yuqori aperturasi oldingi–orqa
o‘lchamining nisbatan kattaroq bo‘lishi bilan farqlanadi va ko‘proq braximorf
qomatli kishilarda uchraydi (107- rasm, a).
Ikkinchi – tor va uzun shaklida ko‘krak qafasi aylanasi va to‘sh osti burcha-
gi kichikroq (90-100q), qovurg‘alar qiyalab joylashgan, qovurg‘a oraliqlari va
to‘sh suyagining eni tor, to‘sh usti (bo‘yinturuq) chuqurchasi yaqqol ifodalangan,
ko‘krak yuqori aperturasining oldingi–orqa o‘lchami nisbatan katta bo‘ladi.
Ko‘krakning bu shakli ko‘proq dolixomorf qomat tuzilishiga ega bo‘lgan odam-
larga xos bo‘ladi (107-rasm, b).
Ushbu aytib o‘tilgan 2 xil shakldan tashqari, ko‘krakning oraliq shakllari
ham uchraydi.
Ko‘krakning shakli qomat tuzilishidan tashqari, jinsga va yoshga ham bog‘liq
bo‘ladi. Ayollarda yaxshi rivojlangan sut bezlari borligi ko‘krakning yuqorigi yarmi
qiyofasini o‘zgartirib yuboradi; ularda muskullarning erkaklarnikiga nisbatan
kuchsiz taraqqiy etganligi hamda teri osti qavatidagi yog‘ning mo‘lligi gavdaga
yumaloqlashgan ko‘rinish beradi.
Yangi tug‘ilgan chaqaloqlar ko‘kragining shakli asosi pastga qaragan kesik
konusga o‘xshaydi. Bunga sabab, ularning jigari katta, yelka kamari muskullari
esa zaif rivojlanganligidadir.
Yosh o‘tishi bilan ko‘krak qafasi yassilashib, qovurg‘a–umurtqa hamda to‘sh
osti burchaklari kichiklashib boradi. Katta yoshdagi kishilarning ko‘kragi asosi
yuqoriga qaragan kesik konus shakliga ega bo‘ladi.
Keksa yoshdagilarda muskul va suyak tizimidagi, xususan, umurtqalararo
tog‘aylardagi atrofiya jarayonlari oqibatida orqa bo‘ylama o‘lchami (balandligi)
kamayadi, oldingi balandligi esa, qovurg‘alarning pastga egilishi natijasida biroz

---

160
kattalashadi. Bunda ko‘krakning shakli konus shaklini yo‘qotib, silindr shakliga
o‘tishi mumkin.
40 yoshdan o‘tgandan keyin qovurg‘a tog‘aylarining qotishi oqibatida
ko‘krak qafasining nafas harakatlariga monand ekskursiyasi ham cheklanadi.
Qovurg‘alar qayishqoqligi kamayganligi sababli bu yoshdagilarda torakotomiya-
da ko‘krak qafasini ochish uchun qovurg‘ani rezeksiya qilish maqsadga muvofiq
bo‘ladi.
Ko‘krak devori suyaklari (ayniqsa, umurtqa pog‘onasining) va muskullar-ning
kasalliklari yoki ko‘krak (qorin) bo‘shlig‘i a’zolarining patologik o‘zgarishi ko‘krak
shaklining o‘zgarishiga olib keladi (masalan, o‘pka emfizemasida – bochkasimon
ko‘krak, yurakning tug‘ma nuqsonida – “yurak o‘rkachi” shakllanadi).