“Tong sirlari”

2. She`rning konstektual tahlili:
a) shoir biografiyasi;
Tekshirish uchun olingan to`plamlarda she`r yozilish yillari turlicha ko`rsatiladi. Xususan, “Tong sirlari” (1926), Uch jildlik asarlar (1993) va “O`zbek tili va adabiyoti” (1967) jurnalida yozilish yili 1923-yil, “Yana oldim sozimni” (1991), “Bahorni sog`indim” (1988) to`plamlarida 1928-yil, “Go`zal Turkiston” (1997), Tanlangan asarlar (2016) da esa 1926-yil deb ko`rsatiladi. Biz shoir yashagan davrga yaqin bo`lgan to`plam (“Tong sirlar”) ga tayangan holatda she`rning 1923-yilda yozilgan degan fikrni asosli deb topdik. Fikrimizni dalillash uchun shoir boigrafiyasiga murojaat qilamiz. Tasdiqlashda quyidagi ma`lumotga tayandik:
Adabiyotshunos olim Naim Karimov “Cho`lpon” ma`rifiy romanida yozishicha, 1923-yil boshlarida Andijonda “Darxon” gazetasi chiqariladi. Bu gazeta bosmachilikka qarshi g`oyaviy kurash, bu borada xalq orasida keng miqyosda tashviqot-targ`ibot olib borish yuklangan ommaviy gazeta edi. Uning o`rinbosari – Abdulhamid Sulaymon – shoir Cho`lpon edi. Gazeta muharriri Abulhay Tojiyev Toshkentga chaqirib olingandan so`ng, Gazetaning barcha nashr ishlari Cho`lpon va Oltoy (Bois Qoriyev) zimmasiga tushgan.
Oltoy 1941-yil 19-fevralda Davlat Xavfsizlik Qo`mitasiga xodimlariga bergan ikkinchi ko`rsatmasida, “1923-yil oxirlarida men o`qishni davom ettirish uchun Andijondan Toshkent shahriga, Inpros (Maorif instituti) ga qaytdim., Cho`lpon esa Andijonda qoldi. Inprosda o`qib yurgan chog`imda Cho`lpondan, masalan, “Shoirmanmi men…” degan satrli aksiinqilobiy she`r oldim. U bunday she`rlarni Inprosga adabiyot darslarida talabalar bilan o`qib, tahlil etishimizni so`rar edi… Men Cho`lpondan olgan aksilininqilobiy va millatchilik ruhidagi she`rlarni Inprosdagi adabiyot o`qituvchisi Abdurahmon Sa`diyga berar va u, Cho`lponning iltimosiga ko`ra, dars paytlarida o`qituvchilar o`rtasida Cho`lponni maqtab, bu she`rlarning badiiy jihatdan yuqori saviyada yozilganini aytar edi…”
1923-yil avgust oyining oxiri-sentabr boshlarida Farg`ona vodiysida “bosmachilik harakati”ning so`nishi bilan “Darxon” gazetasi ham faoliyatini to`xtatadi. Cho`lpon esa Andijonda ota-onasi bag`riga qaytadi. Soliha bilan turmush qurdi. Shu davrda qo`qonlik do`stlari taklifi bilan (Ashurali Zoxiriy) Qo`qonda chiqadigan “Farg`ona” gazetasiga adabiy xodim bo`lib ishga kirdi. (1927-yil “Yangi Farg`ona” nomi ostida) Bu gazetada bir necha oy ishlaydi.
Ozod Sharafiddinov “Ijodni anglash baxti” kitobida aytilishicha, 1927-yildan boshlab shoir sh`niga aytilmagan bo`xton qolmadi; uni qoralash, tahqirlash bobida kim o`zar musobaqalar avj oldi. Zarif Bashiriy, Abdurahmon Sa`diy, Olim sharafiddinovlar tomonidan “Cho`lpon yo`qsil xalqning shoiri emas, u ziyolilar shoiridir” deb ayblaydilar. Usmonxon Eshonxo`jayev “Men shoirmi? she`rini qattiq tanqid ostida oladi. “Cho`lponda sabotlik, mustaqil dunyoga qarash yo`q”, “U u shoxdan bu shoxga qo`nib yuradi”, “Cho`lpon o`zining shoirlik vazifasini tushunmaydi”, “Cho`lpon taraqqiyparvar shoir emas, tanazzulparvar xayolparastdir” deganda o`xshash haqarotomuz iboralarni qo`llaydi. Xolbuki, bu maqola yozilgan kezlarda Cho`lpon uchta she`rlar to`plami e`lon qilgan, o`nlab dramatik asarlar sahnalashtirgan, yuzlab maqolalari bosilgan, ko`pgina asarlarni tarjima qilgan, jamoatchilik tomonidan iste`dodli ijodkor sifatida tan olindan edi. Nahotki, jinday o`ylab ham o`tirmay, shunday odamni “dunyoqarashi yo`q”, “betayin”, “tanazzulparvar deyish mumkin bo`lsa?!”

3.