To sh k en t davlat yu ridik in stitu ti

tashkilotlar, jam oa t fondlari kabilardir.
Mazkur  bobda  yuridik  shaxslaming  nodavlat  tashkiliy-huquqiy 
shakldagi  turlari  xususiy  mulk  huquqining  mohiyati,  uning  o'ziga  xos 
jihatlari ochib beriladi.
Nodavlat yuridik shaxslar mulk huquqining mohiyati  va  turlari.
0 ‘zbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasining 
XIII 
bobida 
mamlakatimizda jamoat birlashmalarining  erkin  va faol  harakat  qilishlari, 
ulaming  fuqarolik  jamiyatini  shakllantirish  jarayonidagi  ishtirokini 
ta’minlashning  ijtimoiy-huquqiy  asoslari  yaratilgan.  Konstitutsiyamizning 
ushbu  bobi  normalariga  mos  holda  0 ‘zbekiston  Respublikasining  Oliy 
Majlisi  tomonidan  “0 ‘zbekiston  Respublikasida  jamoat  birlashmalari 
to ‘g ‘risida”,  “Siyosiy  partiyalar  to‘g ‘risida”,  “Kasaba  uyushmalari, 
ulaming  huquqlari  va  faoliyatining  kafolatlari  to ‘g ‘risida”,  “Nodavlat 
notijorat  tashkilotlari  to ‘g‘risida”,  “Siyosiy  partiyalami  moliyalashtirish 
to ‘g ‘risida” 
hamda 
“Jamoat 
fondlari 
to‘g ‘risida”gi, 
“Mas’uliyati 
cheklangan  hamda  qo‘shimcha  mas’uliyatli  jamiyatlar  to‘g ‘risida”gi, 
“Xo'jalik  shirkatlari  to‘g ‘risida”gi  0 ‘zbekiston  Respublikasi  qonunlari 
qabul qilingan.
Fuqarolik  huquqi  fanidan  ma’lumki,  yuridik  shaxslar  asosan 
tijoratchi  va tijoratchi  bo‘lmagan  turlarga bo‘linadi  (FKning  40-moddasi). 
YUridik  shaxslaming  tijoratchi  turlari  muassislaming  foyda  olish 
maqsadini  ko'zlab  tuzilsa,  notijorat  turlarida  muassislar  foyda  olish 
maqsadini ko‘zlamaydilar.
Tijoratchi  yuridik  shaxslar  ham  va  notijorat  yuridik  shaxslar  ham 
tadbirkorlik 
(foyda 
olishga 
qaratilgan 
faoliyat) 
faoliyati 
bilan
91

---

shug‘ullanishlari  mumkin,  lekin  bunda,  tijorat  yuridik  shaxslardan  farq 
qilib  notijorat  yuridik  shaxslar  o'z  tadbirkorlik  faoliyatlaridan  olgan 
foydani  faqat  a’zolarining  ehtiyojini  qondirish  yoki  o‘zga  mushtarak 
maqsadni  amalga  oshirish  uchun  ishlatadilar.  Olingan  foydani  boshqa 
maqsadlarda ishlatilishiga yo‘l qo'yilmaydi.  Shu munosabat bilan notijorat 
yuridik  shaxslarga  nisbatan  FK  “foyda  olishni  maqsad  qilib  qo‘ymagan” 
degan iborat  emas,  balki,  “foyda  olishni  o ‘z  faoliyatining  asosiy  maqsadi 
qilib  qo‘ymagan”  iborasi  belgilangan.  Bu  esa,  notijorat  tashkiloti 
tadbirkorlik  bilan  shug‘ullanishi  muayyan  foyda  ko‘rishi  mumkinligini 
belgilaydi.  Faqatgina  notijorat  yuridik  shaxslaming  asosiy  maqsadi 
(yordamchi  yoki  boshqa  maqsadlar  bundan  mustasno)  foyda  olish 
bo'lmaydi, xolos.
Yuridik  shaxs  bekor  bo‘lganida  ulaming  tijorat  turlarida  yuridik 
shaxs  hamma  kreditorlar  bilan  hisob-kitob  qilgandan  keyin  mol-mulki 
muassislar  o'rtasida  taqsimlab  olinadi.  Notijorat  xarakterdagi  yuridik 
shaxslarda  esa  qolgan  mol-mulkka  nisbatan  muassislar  haq-huquqqa  ega 
bo‘lmaydilar.  Yuridik shaxslaming davlat ro'yxatidan o ‘tish ma’lumotlari, 
shuningdek o'ziga xos nomi davlat reestriga kiritiladi.
Notijorat  tashkilotlari  -   fuqarolar  va  (yoki)  yuridik  shaxslaming 
ixtiyoriyligi  asosida  tashkil  etilgan,  o'z  faoliyatining  asosiy  maqsadi 
sifatida  daromad  (foyda)  olishni  ko'zlamaydigan,  shuningdek  olingan 
daromad  (foyda)ni  ishtirokchilar  o'rtasidagi  taqsimlamaydigan  o'zini  o'zi 
boshqarish tashkilotidir.
Jamiyat  hayotida  nodavlat  va  jamoat  tizimlarining  mavqei  o'sib 
bormoqda.  So'nggi  yillarda jamoat birlashmalari  va nodavlat tashkilotlari 
soni 3000 tadan oshdi.  “Ular faqat aholi fikrining turli ko'rinishlarini ifoda 
etib  qolmasdan,  odamlaming  ijtimoiy  fikrini  shakllantirishga  ham  faol 
ta’ sir ко 'rsatmoqda”1.
“Shuni 
alohida 
ta’kidlash 
kerakki, 
nodavlat 
va 
jamoat 
tashkilotlarining  rivojlangan  tizimi jamiyat manfaatlari  uyg'unligini  qaror 
toptirish  va  mustahkamlashga  xizmat  qilishi  lozim.  Bu  tizim  davlat 
tuzilmalari  faoliyatini  muayyan  ma’noda  to'ldirishi,  ularga  nisbatan 
ma’lum bir muvozanatni ta’minlovchi vazifani bajarishi lozim”1.
Jamiyat  hayoti  iqtisodiy,  ijtimoiy,  siyosiy,  madaniy-ma’naviy 
sohalarga  ajraladi.  Siyosiy  soha  turli  ijtimoiy  toifa  va  guruhlar,  milliy 
birliklar,  siyosiy  p£irtiyalar  va  harakatlar,  jamoat  tashkilotlarining  o'z 
siyosiy  faoliyatini  amalga  oshimvchi  makondir.  Ulaming  faohyati