To sh k en t davlat yu ridik in stitu ti

1  O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2000 yil, № 5 -6 ,140-modda.
2 O’zbekiston Respublikasi  OJiy Majlisining Axborotnomasi,  1996 yil, №5-6, 54-modda.
86

---

to'lovlarsiz  hammasini  qaytarib  berish  sharti  bilan  topshiriladigan  pul 
summasi.  Chet  el  banki  -   chet  el  bankining  o'z  faoliyatini  O'zbekiston 
Respublikasi  hududida  amalga  oshiradigan  shu’ba  banki  bo'lib,  uning 
ustav kapitalining hammasi chet el banki tomonidan to'lanadi. O'zbekiston 
Respublikasida  tashkil  etilgan  hamma  banklar  bank  faoliyatining 
subyektlaridir.  Banklar  faoliyati  “Banklar va  bank  faoliyati  to‘g ‘risida”gi 
qonun,  “O'zbekiston  Respublikasining  Markaziy  banki  to'g'risida’^gi 
Qonun,  boshqa  qonun  hujjatlari  bilan  tartibga  solib  boriladi.  Banklar  o'z 
faoliyatlarida  quyidagi  bank  operatsiyalarini  amalga  oshiradilar: jismoniy 
va  yuridik  shaxslaming,  shu jumladan  vakil  banklaming  hisobvaraqlarini 
ochish  va  yuritish,  hisobvaraqlar bo'yicha hisob-kitob  qilish;  omonatlami 
jalb  etish;  kreditlaming  qaytarilishi,  foizliligi  va  muddatliligi  Sharti  bilan 
o'z mablag'lari va jalb etilgan mablag'lar hisobidan o'z nomidan kreditlar 
berish.
Banklar  boshqa  turdagi  operatsiyalami  ham  amalga  oshirishlari 
mumkin,  chunonchi:  mablag'  egasi  yoki  mablag'ni  tasanuf etuvchi  bilan 
tuzilgan  shartnomaga  binoan  pul  mablag'larini  boshqarish;  chet  el 
valyutasini  naqd  pul  va  naqd  bo'lmagan  pul  shakllarida  yuridik  hamda 
jismoniy  shaxslardan  sotib  olish  va  ularga  sotish;  pul  mablag'lari, 
vekcellar,  to'lov  va  hisob-kitob  hujjatlarini  inkasso  qilish;  uchinchi 
shaxslar  nomidan  majburiyatlaming  bajarilishini  nazarda  tutuvchi 
kafolatlar berish; uchinchi shaxslardan majburiyatlaming bajarilishini talab 
qilish  huquqini  olish;  qimmatli  qog'ozlar  chiqarish,  xarid  qilish,  sotish, 
hisobini  yuritish  va  ulami  saqlash,  mijoz  bilan  tuzilgan  shartnomaga 
binoan  qimmatli  qog'ozlami  boshqarish,  qimmatli  qog'ozlar bilan boshqa 
operatsiyalami  bajarish;  bank  faoliyati  yuzasidan  maslahat  va  axborot 
xizmati  ko'rsatish;  jismoniy  va  yuridik  shaxslarga  hujjatlar  va  boshqa 
boyliklami  saqlash  uchun  maxsus  binolar  yoki  ular  ichidagi  po'lat 
sandiqlarni  ijaraga  berish;  moliyaviy  lizing;  xalqaro  bank  amaliyotiga 
muvofiq, litsenziyada maxsus ko'rsatilgan boshqa operatsiyalar.
Banklar  bevosita  ishlab  chiqarish,  savdo  va  sug'urta  faoliyati  bilan 
shug'ullanishga  haqU  emaslar.  Bank,  shu  jumladan  chet  el  banki, 
O'zbekiston  Respublikasida  o'z  faoliyatini  O'zbekiston  Respublikasining 
Markaziy banki tomonidan beriladigan litsenziya asosida amalga oshiradi. 
Litsenziyada  bank  bajaradigan  operatsiyalar  ro'yxati  ko'rsatiladi. 
Litsenziyasiz  amalga  oshiriladigan  bank  faoliyati  g'ayriqonuniy  deb 
hisoblanadi  va  bunday  faoliyat  natijasida  olingan  daromad  davlat 
byudjetiga  olib  qo'yilishi  lozim.  “Bank”  atamasi  yoki  mazkur  atama
1
 O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1995 yil, № 12,247-roodda.
87

---

qo'shib  yasalgan  so'z  birikmalarini  ushbu  Qonunga  muvofiq  bank 
operatsiyalarini  amalga  oshirish  uchun  litsenziyaga  ega  bo'lgan 
tashkilotlar  o'z  firma  nomida  yoki  reklama  maqsadlarida  ishlatishlari 
mumkin.
Bank 
omonati 
shartnomasi 
bo'yicha 
birinchi 
tarafdan 
(omonatchidan)  qabul  qilib  olgan  yoki  uning  nomiga  kelgan  pul 
summasini  (omonatni) qabul qilib olgan ikkinchi taraf (bank)  shartnomada 
nazarda  tutilgan  shartlar  asosida  va  tartibda  omonat  summasini  qaytarish 
va  unga  foizlar  to'lash  majburiyatini  oladi.  Bank  omonati  shartnomasi 
omonat  summasi  bankka  kelib  tushgan  kundan  boshlab  tuzilgan 
hisoblanadi.  Fuqaro  omonatchi  bo'lgan  bank  omonati  shartnomasi 
ommaviy  shartnoma  deb  hisoblanadi.  Bank  bilan  omonatchining  omonat 
qo'yilgan hisobvaraq bo'yicha munosabatlariga nisbatan bank hisobvarag'i 
shartnomasi  to'g'risidagi  qoidalar,  agar  ushbu  bobning  qoidalarida 
boshqacha  tartib  nazarda  tutilgan  bo'lmasa  yoki  u  bank  omonati 
shartnomasining mohiyatidan kelib chiqmasa,  qo'llaniladi.  Ushbu bobning 
banklarga  doir  qoidalari  qonun  hujjatlariga  muvofiq  yuridik  shaxslardan 
omonatlar  qabul  qiluvchi  boshqa  kredit  tashkilotlariga  nisbatan  ham 
qo'llanadi. Ushbu shartnoma real (Ya’ni, omonatchi tomonidan bankka pul 
bergan  vaqtda  tuziladi),  bir  tomonlama  va  haq  evaziga  tuziladigan 
shartnomalar  turkumiga  kiruvchi  ommaviy  shartnoma  hisoblanadi.  Bank 
omonati  shartnomasi  yozma  shaklda  tuzilgan  bo'lishi  kerak.  Agar 
omonatning  qo'yilganligi  omonat  daftarchasi,  jamg'arma  (depozit) 
sertifikati  yoki  bank  tomonidan  omonatchiga berilgan,  qonunda,  qonunga 
muvofiq belgilangan bank qoidalarida va bank amaliyotida qo'llaniladigan 
ish  muomalasi  odatlarida  bunday  hujjatlar  uchun  nazarda  tutilgan 
talablarga javob  beradigan  boshqa  hujjat  bilan  tasdiqlangan  bo'lsa,  bank 
omonati shartnomasining yozma shakliga rioya qilingan hisoblanadi.  Bank 
omonati  shartnomasining  yozma  shakliga  rioya  qilmaslik  bunday 
shartnomaning  haqiqiy  bo'lmasligiga  olib  keladi.  Bunday  shartnoma  o'z- 
o'zidan haqiqiy emas.
Fuqarolaming  bank bilan  pul jamg'armasi  to'g'risidagi  shartnomani 
huquqiy  tartibga  solish  hozirgi  kunda  bu  munosabatlaming  amaliyotdagi 
o'm i va ahamiyatiga to'g'ri kelmaydi.
Xulosa o'mida shuni ta’kidlash lozimki, bozor iqtisodiyoti sharoitida 
xususiy  mulk  obyektlari  doirasi  ham  tabiiy  ravishda  kengayib  boradi.  Bu 
holat  o'z  navbatida  fuqarolik  xususiy  mulki  daxlsizligini,  uning  huquqiy 
kafolatlarini  ham  ta’minlashni  talab  qiladi.  O'zbekiston  Respublikasi 
Fuqarolik  kodeksining  amalga  kiritilishi  fuqarolar  xususiy  mulk
88

---

huquqining  qonuniy  asoslarini belgilab berdi.  Unda  mulk  shakllariga ham 
aniqlik  kiritildi.  Jumladan,  fuqarolaming  mulki  “xususiy  mulk”  deb 
belgilanishi  diqqatga  sazovordir.  Xususiy  mulk  bozor  munosabatlarining 
tarkib  topishi  va  rivojlanishida,  uning  uchun  zarur  bo'lgan  shart- 
sharoitlami  yaratishda,  bu  munosabatlarda  qatnashuvchi  taraflaming 
huquq va majburiyatlarini  belgiiashda,  ulaming  xatti  harakatlarini  tartibga 
solishda  hamda  qonuniy  manfaatlarini  muhofaza  qilish  uchun  zarur 
bo'lgan  huquqiy  kafolatlar  va  choralami  belgiiashda  o'ziga  xos  muhim 
ahamiyatga ega.
Fuqarolar  xususiy  mulk  huquqini  majburiy  tartibda  bekor  bo'lishi 
faqatgina  qonunda  nazarda  tutilgan  asoslarga  muvofiq  amalga  oshirilishi 
shart.  Boshqa asoslarda mulk huquqini  bekor bo'lishiga yo'l  qe'yilmaydi. 
Mazkur holat konstitutsiyaviy me’yor talablarining mazmuniga mos kelib, 
xususiy  mulk  egasining  huquqlarini  himoya  qilishning  muhim  kafolati 
hisoblanadi.
Fuqarolar  xususiy  mulk  huquqini  ulaming  ixtiyoridan  tashqari, 
majburiy  tartibda  bekor  bo'lish  asoslari  bo'lib,  quyidagilar  hisoblanadi: 
agar  qonunga  asosan  shaxsga  tegishli  bo'la  olmaydigan  mol-mulk  uning 
mulki  bo'lib  qolganda  mol-mulkni  olib  qo'yish;  tarix  va  madaniyat 
yodgorliklari  xo'jasizlarcha  saqlanayotganligi;  mulkdoming  mol-mulkni 
bevosita  olib  qo'yishga  qaratmagan  holda  mulk  huquqini  bekor  bo'lishi; 
tegishli  mol-mulkni qonun  hujjatlariga muvofiq  natsionalizatsiya qilinishi; 
mol-muok  vakolatli  davlat  hokimiyati  organi  qaroriga  muvofiq 
rekvizitsiya va sud qaroriga asosan musodara qilinishi hamda mulkdoming 
majburiyatlari  bo'yicha  undimv  unga  tegishli  mol-mulkka  qaratilishi. 
YUqorida keltirilgan  asoslar  bo'yicha  fuqarolar  xususiy  mulk huquqining 
bekor  bo'lishi  asosan  davlat  va  fuqarolik-huquqiy  munosabat  subyektlari 
talablari  bilan  amalga  oshiriladi.  Shunga  asosan  mol-mulkka  nisbatan 
mulk huquqi ham  tegishli ravishda davlat yoki  boshqa manfaatdor tarafda 
vujudga keladi1.
O'zbekiston  Respublikasi  mulkiy  huquqni  bekor  qiladigan  qonun 
hujjati  qabul  qilgan  taqdirda  ana  shu hujjat qabul  qilingandan yetkazilgan 
zarar  ixtiyoriy  sur’atda  yoki  sud  tartibida  mulkdorga  to'la  hajmda 
to'lanadi.
Qonun  barcha  mulkdorlarga,  ya’ni  O'zbekiston  Respublikasining  va 
boshqa  davlatlaming  yuridik  va  jismoniy  shaxslariga  ulaming  mulkiy 
huquqlarini himoya qilishi uchun teng sharoitlar yaratib beradi.
1  V.Yo.Ergashev.  Fuqarolar  hususiy  mulk  huquqi  vujudga  kelish  va  bekor  bo’lishning  ilmiy-nazariy  jihatlari:  Yurid.
fan. nomz. dis.  ...Avtoref. -Toshkent: 200$.  18-b.
89

---

Xususiy  mulk  huquqini  bekor  qiluvchi  normalar  mamlakatimizda 
amalga  oshirilayotgan  iqtisodiy-huquqiy  islohotlar  mevasi  sifatida  bir 
muncha  o ‘zgarishlarga 
uchradi. 
Xususan,  jinoyat  qonunchiligini 
liberalizatsiyalash  natijasida  musodara  qonunchilikdan  chiqarib  tashlandi. 
Bu hoi mulkdoming xususiy mulk huquqi daxlsizligi yo‘lida qilingan yana 
bir qadamdir.