To sh k en t davlat yu ridik in stitu ti

6. Mulk obyektlariga nisbatan fuqarolarda xususiy mulk huquqining 
vujudga kelish asoslari
Bozor iqtisodiyoti  sharoitida fuqarolaming  xususiy mulk huquqining 
vujudga  kelish  asoslaridan  eng  ko'p  tarqalganlaridan  biri  bu  fuqarolik 
huquqiy bitimlardir.  Bitimlar har xil turlarga bo'linishi mumkin.  Masalan, 
mol-mulkni  olish-sotish,  hadya,  ayirboshlash,  mulk  ijarasi  va  boshqa 
qonun ta’qiqlamagan bitimlar asosida vujudga kelishi mumkin.
Mulk  huquqini  vujudga  kelishida  har  doim  muayyan  yuridik  fakt 
mavjud  bo'ladi  va  buning  natijasida  mol-mulkni  o'zlashtiruvchi  shaxs 
uning mulkdori bo'ladi.
1  Yu.Nazarov.  O’zbekiston Respublikasida qimmatli  qog’ozlar to’g’risidagi  qonunchilik // Ho’jalik va huquq.  1996.  -
№6. -33 b.
79

---

Ma’lumki, 
har 
qanday 
yuridik 
faktlar 
fuqarolik 
huquqiy 
munosabatlami  vujudga  kelishi  uchun  asos  bo‘ladi.  Fuqarolik  huquqiy 
munosabatlaming  vujudga  kelishi  uning  muayyan  belgilari  bilan  bog‘liq 
bo‘lib,  qonuniy  huquqiy  oqibatni  shaxsning  erki  irodasi  bog‘liqligi  yoki 
muayan  holatlaming  yuzaga  kelishi  ulaming  erki  irodasidan  tashqarida 
bo‘lishiga qarab, yuridik faktlar, harakatlar va hodisalarga bo‘linadi.
Mulk huquqining  olinishi  asoslarida jamiyatning  iqtisodiy  tizimi  o ‘z 
ifodasini  topadi.  Mulk huquqining  olinishi:  dastlabki va hosila  asoslari ga 
bo‘linadi.  Rivojlangan  Rim  xususiy  huquqi  hamda  mamlakatimizda  bir 
necha  asrlar  davomida  amalda  bo‘lgan  musulmon  huquqida  ham  mulk 
huquqini qo‘lga kiritish usullari xuddi shunday tarzda bo'lgan1.
Mazkur tarzda mulk huquqini qo‘lga kiritish usullarining dastlabki va 
hosilaga  ajratishning  asosiy  mohiyati  shundan  iboratki,  ular  orqali  mol- 
mulkni 
qo‘lga 
kiritgan 
shaxs, 
ya’ni 
mulkdoming 
huquq 
va 
majburiyatlarining  hajmi  va  doirasi  belgilanadi.  Mol-mulkka  dastlabki 
usulda  mulk  huquqini  vujudga  kelishida  mulk  egasi  huquq  va 
burchlarining  doirasi  qonun  bilan  belgilanadi,  hosila  usulda  esa  mulk 
huquqining  vujudga  kelishi  avvalgi  mulk  egasining  erki,  xohishi,  uning 
huquq  va  burchlari,  taraflaming  kelishuvi  va  davlat  boshqamv 
organlarining aktlari muhim ahamiyatga ega bo'ladi2.
Fuqarolar  xususiy  mulk  huquqining  vujudga  kelishini  bildiradigan 
dastlabki  asoslar  bo'yicha  mulkka  nisbatan  egalik  huquqi  ilgari  hech 
kimga  tegishli  bo'lmagan  mulkka  nisbatan  yoki  avvalga  mulk  egasining 
huquqi  bilan  bog'liq  bo'lmagan  holda  vujudga  keladi.  Fuqarolar  xususiy 
mulk huquqining dastlabki asosda vujudga kelishi: 
birinchidan, tabiat ne’matlarini o'zlashtirish;
ikkinchidan,  ishlab  chiqarish  va  tadbirkorlik  faoliyatini  amalga 
oshirish natijasida yangi ashyolafni vujudga keltirish;
uchinchidan,  egasiz  mulkning  sud  qarori  bilan  davlat  ixtiyoriga 
olinishi;
to'rtinchidan,  egasi  bo'lmagan  mulkka  yoki  egasi  bo'lsa  ham 
xo'jaliksiz  bilan  saqlanayotgan  mulkka,  egalari  tomonidan  belgilangan 
muddatlarda  talab  qilib  olinmagan  mulklarga,  shu  jumladan  topilgan 
ashyolar,  xazinalar  (boshqa usulda yashirilgan narsalar)  topilishi hollarida 
yuz beradi.