To sh k en t davlat yu ridik in stitu ti

4. Konsessiya. Mahsulot taqsimotiga oid bitimlar
Har  qanday  majburiyatda  ikki  taraf  ishtirok  etadi  va  majburiyat 
subyektlari deb yuritiladi. Majburiyat subyektlari muayyan huquqlarga ega 
bo'lgan  va  zimmasiga  majburiyat  olgan  shaxslardir.  Muayyan  bir 
harakatning  qilinishi  yoki  muayyan  harakatni  qilishdan  saqlanishni  talab 
etishga  haqli  bo'lgan  taraf  -   kreditor  deb  ataladi.  Muayyan  harakatni 
qilishga  yoki  harakat  qilishdan  saqlanishga  majbur  bo'lgan  taraf  esa  -  
qarzdor deb ataladi.
Davlatning  majburiyat  munosabatlarida  ishtiroki  masalasini  aynan 
ana  shu  ikki  holat  (kreditor  va  qarzdor)  yuzasidan  ко'rib  chiqish  lozim. 
Bunda,  majburiyat  munosabatlarida  davlat  organlarining  davlat  nomidan 
ishtirok  etishlari  ko'plab  uchraydigan  munosabat  bo'lsa,  davlatning  o'z 
nomidan  (O'zbekiston Respublikasi nomidan)  majburiyat munosabatlarida 
ishtiroki  (mamlakatning  ichki  muomalasida)  ko'p  kuzatiladigan  holat 
hisoblanadi.
Ma’lumki,  majburiyat  shartnomali  majburiyatlar  va  shartnomadan 
tashqari majburiyatlarga bo'linadi. Davlatning shartnomali majburiyatlarda 
ishtirok  etishi,  odatda,  uning  organlari  tomonidan  davlat  nomidan  turli 
shartnoma  va  bitimlar  tuzish  orqali  amalga  oshiriladi.  Bunda  davlat 
fuqarolik-huquqiy  xarakterdagi  har  qanday  bitim  va  shartnomaning  tarafi
293

---

sifatida  ishtirok  etishi  mumkin.  Lekin  faqatgina  yuridik  shaxslar  va 
fuqarolar  o ‘rtasida  tuzilishi  mumkin  bo‘lgan  shartnoma  va  bitimlarda 
davlat  ishtirok  eta  olmaydi.  Masalan,  davlat  bitim  va  shartnomalarda 
iste’molchi  (chakana  oldi-sotdi  shartnomasida  xaridor,  maishiy  pudrat 
shartnomasida  buyurtmachi,  prokat  shartnomasida  ijarachi  bo‘lishi 
mumkin  emas).  Shuningdek,  davlat  bitimlarda  maxsus  subyekt  -  
sug'urtalovchi,  bank,  moliya  agenti  sifatida  ham  qatnashmaydi.  Davlat 
tadbirkor  bo'lmaganligi  sababli  u  tadbirkorlik  faoliyatida  amal  qiladigan 
bitimlarda ham ishtirok etmaydi  (ishonchli  boshqaruvchi  bo‘lishi  mumkin 
emas  va  kompleks  tadbirkorlik  lisenziyasi  (franshizing)  shartnomasining 
tarafi sifatida qatnashmaydi)1.
Majburiyat  munosabatlarida  davlat  mulkdor  sifatida  o ‘z  mulkini 
boshqarish,  tasarmf  etish  yoki  xususiylashtirish  yuzasidan  turli  bitimlar 
tuzishi mumkin.
Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  davlat  ham  fuqarolik  huquqining  teng 
huquqli  maxsus  subyekti  hisoblanar  ekan,  u  o ‘z  funksiyalarini  amalga 
oshirish yuzasidan turli  shartnomalami tuzadi.  Masalan,  davlat investitsiya 
faoliyatida,  sarmoya  kiritish  orqali  to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri  ishtirok  etib  bitimlar 
tuzadi.  Bu holat nafaqat chet el davlatlariga investitsiya kiritish, balki chet 
el  investorlarini  mamlakat  iqtisodiyotiga  jalb  qilishda  ham  kuzatiladi. 
Davlatning  investitsiya  munosabatlarida  ishtirok  etishi  o ‘ziga  xos 
jihatlarga ega.  Zero,  davlat bu  borada fuqarolar  va xalqaro  xususiy huquq 
subyektlari  (yuridik  va  jismoniy  shaxslar)  ega  bo‘lmagan  muhim 
imkoniyatlarga  ega.  Aniqroq  aytganda,  davlat  bir  vaqtning  o‘zida  xalq 
hokimiyati  nomidan  ish  ko‘radi  (ichki  va  tashqi  siyosatning  asosiy 
yo‘nalishlarini belgilaydi, strategik dasturlami qabul qiladi, iqtisodiyotning 
strategik  masalalarini  echishga  qaratilgan  investitsiya  dasturlarini  ко‘rib 
ehiqadi),  xususiy-huquqiy  munosabatlarda  ishtirok  etadi  (bu  yerda 
investitsiya faoliyatida qatnashish ham ko‘zda tutilgan)2.
0 ‘zbekiston  Respublikasining  “Investitsiya  faoliyati  to‘g ‘risida”gi 
Qonuni  7-moddasiga  muvofiq,  mahalliy  hokimiyat  organlari  va  davlat 
boshqaruv  organlari  investitsiya  faoliyatining  subyekti  hisoblanadi  va 
aynan  ular  davlat  nomidan  ushbu  faoliyatda  ishtirok  etadilar.  Mazkur 
qonunning  10-moddasiga  muvofiq,  davlat  investitsiya  faoliyatining 
ishtirokchisi sifatida quyidagi huquqlarga ega:
-tanlov (tender) savdosining ishtirokchisi bolish;
1 Гражданское право. Учебник. 6-е изд. /  Отв.ред. А.П.Сергеев, Ю.К.Толстой. Т.1. -М .: Проспект, 2003. 236-е.
2 Samarho’jaev В. O ’zbekistonda investitsiya siyosati // Jamiyat va boshqaruv. 2002. -№2. -49 b.
294

---

-investorlar 
bilan 
ulaming 
buyurtmaiarini 
bajarish 
uchun 
shartnomalar tuzish;
-agar  qonun  hujjatlari  yoki  shartnomada  boshqacha  tartib 
belgilanmagan  bo‘Isa,  investor  oldidagi  o ‘z  majburiyatini  bajarishga 
boshqa shaxslami jalb etish va h.k.
Davlat  va  uning  vakolatli  organlari  yuqorida  ko‘zda  tutilgan 
shartnoma  munosabatlariga  kirishganda,  investitsiya  faoliyatining  boshqa 
subyektlari  bilan  teng  huquq  va  majburiyatlarga  ega  bo'ladi.  Albatta, 
davlat  bunday  munosabatlarda  ishtirok  etar  ekan,  huquq  va  majburiyat 
sohibi sifatida majburiyat subyekti hisoblanadi.
Bozor  iqtisodiyotiga  o ‘tish  munosabati  bilan  davlatning  majburiyat 
munosabatlardagi  ishtiroki  kengayib  bormoqda.  Bu  holat  ayniqsa,  mulkni 
davlat  tasarrufidan  chiqarish  va  xususiylashtirish  munosabatlarida, 
konsessiya  munosabatlarida,  mahsulot  taqsimotiga  oid  bitimlarda  yaqqol 
namoyon bo'lmoqda.
Davlatning  konsessiya  majburiyatlaridagi  ishtiroki  o'ziga  xosdir. 
Zero,  davlat  bu  munosabatlarda  bevosita  ishtirok  etish  orqali  majburiyat 
munosabatlarining  tom  ma’nodagi  ishtirokchisiga  aylanadi.  O'zbekiston 
Respublikasining  “Chet  el  investitsiyalari  toig ‘risida”gi  qonuni  13- 
moddasiga  muvofiq,  chet  ellik  investorlarga  tabiiy  resurslami  qidirish, 
qazib  olish  va  ulardan  foydalanish  hamda  boshqa  xo'jalik  faoliyatini 
yuritish  uchun  konsessiyalar  berish  chet  ellik  investorlar  O'zbekiston 
Respublikasi  davlat  boshqaruvining  vakolatli  organlari  bilan  qonun 
hujjatlarida  belgilangan  tartibda  tuzadigan  konsessiya  shartnomalari 
asosida amalga oshiriladi.
Konsessiyalarga, 
agar  ular  O'zbekiston  Respubikasi 
qonun 
hujjatlarida 
taqiqlanmagan 
bo'Isa 
va 
tuziladigan 
konsessiya 
shartnomalarining  maqsadlariga javob  bersa,  faoliyatning  barcha  sohalari 
va turlarida yo'l qo'yiladi.
Darhaqiqat, 
konsessiya 
davlat 
ishtirok 
etuvchi 
majburiyat 
munosabati  sifatida  ahmiyatlidir.  S.S.Hamroevning  fikricha,  konsessiya 
shartnomasi  o'z  ichiga  fuqarolik-huquqiy  ahamiyat  kasb  etuvchi 
majburiyatlardan  tashqari,  ommaviy  huquq  normalari  bilan  tartibga  solib 
turiluvchi  boshqa  majburiyatlami  ham  qamrab  oladi1.  Bunda  ommaviy 
huquq  subyekti  sifatida  davlat  va  uning  vakolatli  organlari  ishtirok 
etganligi  munosabati  bilan  ushbu  shartnomaga  ommaviy  huquq  normalari 
tatbiq etiladi.
1  Hamroev  S.  O’zbekistonda  tabiiy  boyliklardan  foydalanish  shartnomalarini  (konccssiya)  ning  huquqiy  tartibga
solinishi. -Toshkent: NPO Vostok,  1999. -54 b.
295

---

0 ‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasi  vakil  qilgan  davlat 
boshqaruvi  organi,  shuningdek  joylardagi  mahalliy  davlat  hokimiyati 
organlari  -   konsessiyachi  organlar  sifatida  davlat  nomidan  konsessiya 
shartnomalarida ishtirok etadilar.
Qonunning  9-moddasiga  muvofiq,  vakolatli  davlat  organlari 
konsessiya  munosabatlarida  davlat  nomidan  quyidagi  huquqlarga  ega 
bo'ladilar:
1) tanlovlar va auksionlar tashkil etish hamda ulami o ‘tkazish;
2)  o ‘ziga  berilgan  vakolatlar  doirasida  konsessiya  shartnomalarini 
tuzish va h.k.
Joylardagi  davlat  hokimiyati  organlari  esa  ushbu  munosabatlarda 
quyidagi huquqlarga ega:
1)  konsessiya  shartnomalari  tuzilishi  mumkin  bo‘lgan  o ‘z 
ixtiyorlaridagi obyektlami aniqlash;
2)  o ‘z  ixtiyorlaridagi  obyektlar  bo‘yicha  tanlovlar  va  auksionlar 
tashkil etish hamda ulami o ‘tkazish;
3)  o ‘zlariga  berilgan  vakolatlar  doirasida  konsessiya  shartnomalari 
tuzish,  shuningdek  o ‘zlariga  qarashli  hududlardagi  obyektlar  bo‘yicha 
boshqa konsessiya shartnomalarining shartlarini kelishish va boshqalar.
Konsessiya  shartnomalari  tanlov,  auksion  asosida  tuziladi.  Bunda 
shartnoma  tanlov  yoki  auksionda  g ‘olib  chiqqan  chet  ellik  investor 
(konsessor)  bilan  tegishli  konsessiya  organi  o ‘rtasida  tuziladi  va 
ro‘yxatdan  o‘tkazilgan  paytdan  boshlab  kuchga  kiradi.  Konsessiya 
shartnomalarida  davlat  nomidan  ishtirok  etuvchi  vakolatli  davlat  organi 
yoki mahalliy hokimiyat organining eng asosiy  majburiyati yer va yer osti 
uchastkalarini  xo‘jalik  faoliyatining  muayyan  tori  (yer  osti  boyliklarini 
qidirib  topish  va  ulami  qazib  olish)  bilan  shug‘ullanish  uchun  chet  ellik 
investorga topshirish hisoblanadi.
Davlat  mahsulot  taqsimotiga  oid  bitimlarda  ham  bevosita  ishtirok 
etadi.  0 ‘zbekiston  Respublikasining  2001-yil  7-dekabrdagi  “Mahsulot 
taqsimotiga  oid  bitimlar  to‘g ‘risida”gi  qonuni  3-moddasiga  muvofiq, 
mahsulot  taqsimotiga  oid  bitim  shartnoma  hisoblanib,  unga  muvofiq 
0 ‘zbekiston  Respublikasi  haq  olish  asosida  va  muayyan  muddatga  chet 
ellik  investorga  bitimda  ko'rsatilgan  yer  qa’ri  uchastkasida  konlami 
aniqlash,  qidirish  va  foydali  qazilmalami kavlab  olish  hamda  shular bilan 
bog‘liq bo‘lgan ishlami olib borish uchun mutlaq huquqlar beradi, investor 
esa  mazkur  ishlami  o'z  mablag‘lari  hisobiga  va  tavakkal  qilib  amalga 
oshirish majburiyatini oladi.
296

---

Bitimning  taraflari  bo‘lib,  0 ‘zbekiston  Respublikasi,  uning  nomidan 
bitimda  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasi  yoki  u  vakolat 
bergan  organ,  konlami  aniqlash,  qidirishga va foydali  qazilmalami kavlab 
olishga o ‘z mablag‘larini,  qarzga olgan yoki jalb etgan mablag'larini  (mol- 
mulkini  va  (yoki)  mulkiy  huquqlarini)  kiritayotgan investor ishtirok etadi. 
Mahsulot  taqsimotiga  oid  bitim  qoidaga  muvofiq  konkurs  (auksion) 
asosida  tuziladi.  Qazib  olingan  (ishlab  chiqarilgan)  mahsulot  davlat  bilan 
investor  o ‘rtasidagi  bitimga  muvofiq  taqsimlanadi.  Zero,  bu  bitim 
(shartnoma)  ning  nomidan  ko‘rinib  turibdiki,  ishlab  chiqarilgan  (olingan) 
mahsulot  taraflar  o ‘rtasida  taqsimlanadi.  Bunda  davlat  kompensasiya 
mahsulotini,  shuningdek  foydaga  qolgan  mahsulotning  bitim  shartlariga 
muvofiq  investor  ulushi  hisoblanuvchi  qismini  (u  tomonidan  qilingan 
xarajadar  qiymatini  qoplash  maqsadida)  investorga  mulk  qilib  beradi. 
Bitim  shartlariga  muvofiq  investoming  mulkiga  o ‘tadigan  mahsulot  hech 
qanday  cheklashlarsiz  0 ‘zbekiston Respublikasidan  tashqariga olib  chiqib 
ketilishi  yoki  investor  tomonidan  ichki  bozorda  bitimda  belgilangan 
shartlar  va  tartibda  realizasiya  qilinishi  mumkin.  Davlat  esa,  o ‘zining 
“foydali” mahsulotlaridan kelgan foydani oladi.
Davlatning 
shartnomaviy 
munosabatlardagi 
fuqarolik-huquqiy 
javobgarligi  bevosita  shu  shartnomalaming  o ‘zida  ifodalanadi.  Xalqaro 
munosabatlarda  davlatning  chet  el  davlatlari  bilan  fuqarolik-huquqiy 
xarakterdagi  shartnoma  va  bitimlari  yuzasidan  javobgarligi  xalqaro 
shartnoma  va  bitimlardan  kelib  chiqib  belgilanadi.  Davlat  nomidan 
fuqarolik-huquqiy  munosabatlarda  ishtirok  etuvchi  subyektlar,  bir 
vaqtning  o ‘zida  fuqarolik  huquqining  mustaqil  subyekti  hisoblanadilar  va 
ulaming  fuqarolik-huquqiy javobgarligi  davlatdan  alohida holda ko‘riladi. 
Lekin  bevosita  davlat  o ‘zi  ishtirok  etadigan  munosabatlarda  shartnomali 
majburiyatlaming  buzilishi uchun  davlat javobgardir.  Masalan,  “Mahsulot 
taqsimotiga  oid  bitimlar  to‘g ‘risida”gi  qonunning  29-moddasiga  muvofiq, 
taraflar  bitim  bo'yicha  o ‘z  majburiyatlarini  bajarmaganligi  yoki  lozim 
darajada  bajarmaganligi  uchun  bitimga  va  qonun  hujjatlariga  muvofiq 
javobgar bo‘ladilar.
Qonunning 
4-moddasida 
esa 
taraflardan 
biri 
0 ‘zbekiston 
Respublikasi davlati hisoblanishi belgilangan.  Lekin bu yerda investoming 
mahsulot  taqsimotiga  oid  bitim  bo‘yicha  majburiyatlami  bajarmaganlik 
uchun  javobgarlik  holati  yoritilmaganidek,  davlatning  javobgarligi 
yuzasidan  ham  aniq  qonun  normalari  ifodalanmagan.  Bu  xususda
S.S.Hamroevning fikrlari juda 
0‘rinli1.
1  Hamroev  S.S.  Yer  osli  boyliklaridan  foydalanish  va  muhofaza  qilishni  huquqiy  tartibga  solish  muammolari.  -
Toshkent: TDYI, 2003. -B.245-262.
297

---

Xuddi  shunday  holatni  konsessiya  shartnomalarida  ham  kuzatish 
mumkin.  “Konsessiyalar  to‘g‘risida”gi  qonunning  25-moddasiga  ko'ra, 
konsessiya  shartnomasini  tuzgan  tomonlar  uning  bajarilishi  uchun 
0 ‘zbekiston  Respublikasi  qonun  hujjatlarida  va  shartnomalarda  ko‘zda 
tutilgan  tartibda  javobgar  bo‘ladilar.  Ko‘rinib  turibdiki,  konsessiya 
shartnomalarini  bajarmaganlik  uchun  javobgarlik  masalasi  ham  noaniq 
qonun  hujjatiga  havola  qilish  yo‘li  bilan  hal  qilinmoqda.  Hattoki,  qaysi 
turdagi 
yuridik 
javobgarlikni 
qo‘llash 
mumkinligi 
ham 
aniq 
belgilanmagan.  Lekin  shartnoma  tuzgan  tomon  (Ya’ni,  davlatning 
vakolatli  organi  yoki  mahalliy  hokimiyat  organi  va  investor)  javobgar 
ekanligi aniq ifodalangan1.