¤тмишга назар

¤ТМИШГА НАЗАР | ВЗГЛЯД В ПРОШЛОЕ | LOOK TO THE PAST
№4 | 2021
 
 
43
 
 
маълумотлар») каби асарларида қисман бўлсада мавжуд. Мазкур ноёб манбалар 
республикамиз фан тарихчиларидан Б.А.Абдуҳалимов томонидан махсус ўрганилиб [28], 
улардаги «Байт ал-ҳикма»га оид маълумотлар илк бор тизимлаштирилган. 
Ҳ.Ц.Сантойонинг фикрлари асосида рус изланувчиси, филология фанлари номзоди 
Александр Калашников ҳам бу борадаги ўз фаразини [29] олға суриб чиқди. 
А.Калашниковнинг мазкур фаразлари унинг «Толедская школа – колыбель научного перевода 
Европы» («Толедо мактаби – Европанинг илмий таржима бешиги») номли мақоласида акс 
этган. Муаллиф ўз иши аввалида тан олиб айтганидек, унинг мазкур мақоласи айни масала 
юзасидан олиб борилган узоқ йиллик илмий изланишлар натижаси бўлмай (чунки, Россияда 
Толедо мактабига алоқадор масалалар деярли махсус тадқиқ этилмаган), мавзуга алоқадор 8 
та адабиёт (улардан 2 таси Европа, хусусан Испаниянинг ΧΙΙ–ΧΙΙΙ асрлардаги тарихи хусусида 
умумий маълумотлар берувчи китоб, 1 таси энциклопедия («Большая Советская 
Энциклопедия» («Катта Совет Энциклопедияси»)нинг 29-томи), 4 таси мақола ва қолган 
биттаси интернет маълумоти) билан танишиш асосида шаклланган фикр мулоҳазаларига 
асосланади. Балки, шунинг учун ҳам унда турли илмий чалкашликлар кўзга ташланади. Мисол 
учун, муаллиф мактабнинг фаолиятини босқичларга ажратиш чоғида биринчи босқич 
архиепископ Раймондо (1126–1151) даврига тўғри келиши ва бу даврда Испаниялик Хуан, 
Доминик (аслида Доминго – О.В.Маҳ) Гундисальви, Кремоналик Жерард, Майкл Скот, 
Толедолик Марк каби таржимонлар фаолият юритганлигини қайд этади. Ваҳоланки, санаб 
ўтилган барча таржимонлар Толедога Раймондо вафотидан сўнг келишган. Аниқроқ айтганда, 
Кремоналик Жерард (1114–1187) Толедо мактаби аъзолигига 1160 йилда, Доминго 
Гундисальви (1110–1190) эса 1161 йилда қўшилган бўлсалар, Испаниялик Хуан (1150–1215), 
Майкл Скот (1175–1234) ва Толедолик Марк (1193–1234) архиепископ Раймондо вафотидан 
сўнг таваллуд топишган. Аслида, А.Калашников санаб ўтган таржимонларнинг барчаси 
Толедо мактаби фаолиятининг иккинчи босқичида, яъни архиепископлар Хуан Кастеллморон 
(1152–1166) ва Родриго Хименес де Радаларнинг (1202–1247) даврида фаолият юритишган. 
Бундан ташқари, муаллиф турли даврларда яшаган икки таржимон – Севильялик Хуан (1090–
1145) ва Испаниялик Хуан (1150–1215)ни битта шахс сифатида кўрсатиб, бу борадаги 
чалкашликларини яна давом эттиради. Биз мазкур ҳолатлар нотўғри эканлигини ўзимизнинг 
аввалги тадқиқотларимизда манбавий жиҳатдан асослаб, бу каби чалкашликлар ва уларнинг 
ечимларига оид қарашларимизни баён этганмиз. 
Қайд этиб ўтиш лозимки, Толедо мактаби таъсис этилган йил ҳақидаги аниқ маълумот 
ҳозирга қадар маълум эмас. Мактабнинг ташкил топиши 1125–1151 йилларда Толедо 
архиепископи лавозимида ишлаган Раймондо де Сальвета номи билан боғлиқ бўлиб, асли 
франциялик бўлган Раймондо ўрта асрларнинг энг йирик диний лавозимларидан бирида 
ишлаш баробарида, илм-фанга катта қизиқиш билан қараган. Буни, Толедо шаҳри 
черковининг кутубхонасида жамланган асарларни таржима қилиш ва ўрганиш ишининг илк 
ташаббускори айнан Раймондо эканлиги исботлайди. Бу ерда унинг бевосита раҳбарлиги 
ҳамда ҳомийлигида турли элат вакилларидан иборат таржимонлар гуруҳи тузилади. Шу 
тариқа Толедо мактабининг ўзаги ҳисобланган таржимонлар жамоаси шаклланган. 
Раймондода нима сабабдан араб тилидаги асарларни таржима қилиш истаги пайдо 
бўлганлиги тўғрисидаги савол атрофида европалик мутахассислар узоқ йиллардан бери баҳс 
юритишади. Бир гуруҳ олимлар бунга архиепископнинг илм-фанга шахсий қизиқиши (мисол 
учун, Арситотел ғояларининг тарафдори бўлган) ҳамда шаҳарда асрлар давомида шаклланган 
илмий мерос ва ижодий муҳит сабаб бўлганлигини [30] айтсалар; иккинчи гуруҳ олимлар 
асарларни таржима қилдиришдан асосий мақсад мусулмонлар маданияти ва урф-одатларини 
ўрганиш ва бу маълумотлардан реконкиста жараёнида фойдалиниш эди [13], деб кўрсатишади. 
Албатта, ушбу фикрларнинг иккисида ҳам жон бор ва улар тўла мантиққа асосланган. Аммо, 
улардан биринчиси ҳақиқатга анча яқинроқдир. Чунки, Толедода христиан ва мусулмонлар 
узоқ йиллар давомида бирга истиқомат қилишган. Ҳатто улар орасида ўзаро қоришув жараёни 
ҳам кечган. Шундан келиб чиқиб, мусулмонларнинг анъаналари ва урф-одатлари 
Раймондогача ҳам христианларга яхши маълум эди, дейишга тўла асос бор. 

---