Tizim va signallarni qayta ishlash O’quv uslubiy majmua

Ma’lumotlarni taqdim etish shakllari. 
Bitlar ketma-ketligi son 
ma’lumotlar, ya’ni ikkilik sonlar sifatida qabul qilinishi uchun bitlarning ketma-
ketlikda funksional taqsimlash, berilgan formatda taqdim etilayotgan son turi, 
berilgan tipdagi sonni taqdim etish shakli to‘g‘risida qo‘shimcha axborot kerak. 
Bunda aynan taqdim etish shakli son tipi va bitlarni ketma-ketlikda funksional 
taqsimlash uchun belgilovchi jihat hisoblanadi. Protsessorlarda sonlarni taqdim etish 
shakllarini ko‘rib chiqishdan oldin, sonlarni yozishning algebraik shakllarini eslatib 
o‘tamiz. Algebrada xaqiqiy va butun sonlarni yozish uchun ikkita: oddiy (5000; 
30,0; -3. 77, 123; 13; 784); ko‘rgazmali yoki yarim logarifmik (5. 10
3
;
5. 0*10
3
; 1. 

---

110 
3*10
2
: 137. 84*10
-1
) shakllardan foydalaniladi. Butun sonlarni yozganda vergul 
qo‘yilmaydi.
Raqamli hisoblash texnikasida dasturda sonlarni yozishda butun qismini kasr 
qismidan vergul bilan emas, nuqta bilan ajratish qabul qilingan. Protsessorda son 
ma’lumotlarni taqdim etish shakli sonni yozishning algebraik shaklini aks ettiradi. 
Xaqiqiy sonlarni yozishning ikkita algebraik shakli (oddiy va ko‘rgazmali)ga binoan 
protsessorlarda son ma’lumotlarni taqdim etishning ikkita shakli mavjud: 
qo‘zg‘almas vergulli va suruluvchi vergulli.
Butun tipdagi ma’lumotlar protsessorlarda faqat qo‘zg‘almas vergulli 
shaklda taqdim etiladi. Xaqiqiy turdagi ma’lumotlar qo‘zg‘almas yoki suruluvchi 
vergulli shaklda taqdim etilishi mumkin, shunga binoan qo‘zg‘almas vergulli va 
suruluvchi vergulli SPlar mavjud. 
Qo‘zg‘almas vergulli ma’lumotlarni taqdim etish.
Xaqiqiy turdagi 
ma’lumotlarni qo‘zg‘almas vergulli shaklda taqdim etish, berilgan format doirasida 
barcha xaqiqiy sonlar uchun nuqtaning butunni kasr sonlarga bo‘luvchi bir xil o‘rni 
mantiqan qayd etilishini anglatadi (8.2-rasm).
Butun ikkilik sonlarning qo‘zg‘almas vergulli shaklda taqdim etilishi, 
berilgan format doirasida barcha butun sonlar uchun nuqta formatning o‘ng 
chegarasi orqasida qayd etilishini, ya’ni uning mavjud emasligini anglatadi. Quyida 
qisqartirish maqsadida “QV yoki SV shaklida taqdim etilgan sonlar” o‘rniga “QVli 
son” yoki “SVli son” deb ishlatamiz.
Butun sonlarni “so‘z” va “ikkitalik so‘z” formatlarida QV shaklida taqdim 
etish bitlarning quyidagi funksional taqsimotini nazarda tutadi.
Katta bit quyidagicha qo‘llaniladi: 
-
belgili butun sonlarni taqdim etishda belgili sifatida, uning nolga teng 
qiymati musbat belgiga mos keladi, 1 ga teng qiymati esa manfiy belgiga to‘g‘ri 
keladi; nol musbat sanaladi, qolgan bitlar qiymatga ega bo‘ladi; 

---

111 
-
belgisiz sonlarni taqdim etishda katta belgili sifatida; sukut
bo‘yicha 
musbat belgiga ega butun sonlar belgisiz deb ataladi.
8.2-rasm. Qo‘zg‘almas vergul (QV)li formatda sonlarni tasvirlash. 
Belgili bitlardan tashqari barcha bitlar qiymatga ega hisoblanadi; ular 
formatning o‘ng chekkasi bo‘yicha tiziladi, ya’ni kichik bit butun ikkitalik sonning 
kichik razryadiga mos keladi; belgili butun sonning “ortiqcha” katta bitlarda belgili 
butun sonlarda belgining kengayishi ro‘y beradi; bu barcha “ortiqcha” bitlar 
avtomatik ravishda katta belgili bit qiymati bilan to‘ldiriladi; belgisiz butun sonning 
“ortiqcha” katta bitlari nolga keltiriladi. Belgini kengaytirish amali signal 
protsessorlarda keng qo‘llaniladi. Quyida ular qo‘shimcha kodlar bilan tanishgach 
batafsil ko‘rib chiqiladi.
8.2,
a
,
b
-rasmda belgili butun sonlarni 8 bit uzunlikka ega “so‘z” formatida 
taqdim etishga misollar keltirilgan, 8.2,
v
-rasmda esa xuddi shu formatda belgisiz 
0 
1 
1 
1 
0 
0 
1 
0 
Belgi 
а) 
O’nlik ekvivalent = 77 
Musbat son 
b) 
Belgi 
Manfiy son 
0 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
1 
1 
0 
0 
0 
0 
1 
1 
1 
O’nlik ekvivalent = - 43 
v) Ishorasiz son 
0 
0 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
1 
1 
1 
1 
0 
0 
0 
Belgi 
O’nlik ekvivalent = 82 
g) Q7 formatda kasr son 
Belgi 
0 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
2 
-2 
2 
-1 
2 -3 
2 
-4 
2 -5 
2 -6 
2 -7 
1 
0 
1 
0 
0 
1 
0 
0 
O’nlik ekvivalent = 0,2890625 
7 
6 
5 
4 
3 
2 
1 
0 

---

112 
songa misol berilgan; bitlar og‘irligi ko‘rsatilgan, ikkitalik butun sonni o‘ntalikka 
o‘tkazish qoidasi berilgan.