"Tilshunoslik" kаfedrаsi mudiri U. Qo’ziyevga uzb cu 20 203-2-kurs

Frazemalarda antonimik munosabat

2­ §. Ideografik semalaridan odatda biri zid, qolganlari aynan ikki frazema (frazosemema) biri ikkinchisiga nisbatan antonim deyiladi. Bunday ma'no munosabati oppozitiv munosabat deb ham nomlanadi: oq ko‘ngil - ko‘ngl(i) oq va ich(i) qora frazemalari o‘zaro, ochiq qo‘l - qo‘li ochiq va tutunini bulut ko‘rmas, yuvindisini it frazemalari o‘zaro kabi.

Antonimik munosabat frazema bilan leksema orasida ham mavjud bo‘lib, frazeologik­leksik antonimiya deyiladi: bosh(i) osmonda frazemasi bilan xafa leksemasi o‘zaro, qo‘l(i) ochiq frazemasi bilan xasis leksemasi o‘zaro kabi.

Frazeologik antonimiyani belgilashda ham ko‘pma'nolilik bilan hisoblashish zarur. Bir ma'noli frazemalarda-gina antonimiya frazema bilan fraze­ma orasida voqe bo‘ladi: yerga ur­ - ko‘kka ko‘tar­ kabi. Ko‘pma'noli frazemalarda esa har bir frazosemema-ning o‘z antonimi bo‘lishi mumkin. Masalan, ko‘z(i)ga issig‘ ko‘rin­ frazemasi ikki lug‘aviy ma'noni anglatadi: 1) 'tanishdek tuyil­' , 2) 'o‘ziga tort­', 'yoqimli bo‘l­'. Bu ma'nolarning birinchisiga frazeologik antonim yo‘q, ikkinchisiga esa ko‘z(i)ga sovuq ko‘rin­ frazemasi antonim: Kelganiga sal o‘tmay hammaning ko‘ziga issiq ko‘rinib qoldi (Said Nazar). - Qori bolalarning ko‘ziga sovuq ko‘rinib qolgan edi (Parda Тursun).


Frazeologik birliklarning turkumlanishi

1­ §. Frazeologik birliklarni ma'no mundarijasidan anglashiladigan turkumlik semasi asosida lug‘aviy frazeologik birliklar va grammatik frazeologik birliklar deb ajratish mumkin. Frazema deb lug‘aviy frazeologik birliklarga aytiladi va quyidagi besh turkumga ajratiladi: ot frazemalar, sifat frazemalar, fe'l frazemalar, ravish frazemalar, kesimlik frazemalari. Frazemalarda son turkumining, olmosh turkumining yo‘qligi tabiiy.

Frazemalarning deyarli beshdan to‘rt qismini fe'l frazemalar tashkil qilib, predmetning harakat­holati semasi bilan turkumlanadi: bosh eg­ ('itoatkor bo‘l­'), miya(si) g‘ovlab ketdi - miya(si)ni g‘ovlatib yubor­ (o‘ylayverib gangi­'), qon(i)ni buz­ ('asa-biylanishiga olib kel­') kabi. Fe'l frazemalar qo‘llanmaning oldingi paragraflarida yetarli tasvirlandi.

2­ §. Ot frazemalar 'predmet' turkumlik semasiga ega bo‘lib, boshqa turkum frazemalariga nisbatan oz; tuzilishi jihatidan rang­barang. Bunday frazemalarda odatda predmet tushunchasi belgi tushunchasi bilan birgalikda anglatiladi, tayanch a'zosi asosan ot leksema bilan ifodalanadi. Grammatik qurilishi quyidagicha:

I. Birikmaga teng qurilishli bo‘ladi:

1. Sifatlovchili birikmaga teng bo‘lib, sifatlovchi:

   
   

1. sifat leksema bilan ifodalangan: sog‘in sigir­, tirik tovon­, xom cho‘t­ , o‘ng qo‘l(i)­ kabi;

   
   

2) son leksema bilan ifodalangan: yetti pushti­ kabi;

3) fe'lning sifatdosh shakli bilan ifodalangan: suyangan tog‘(i)­ kabi.

2. Qaratuvchili birikmaga teng bo‘lib, qaratuvchi asosan qaratqich kelishigining belgisiz shaklida qatnashgan: umr savdosi­, umr yo‘ldoshi­, qalam haqi­, umrning egovi­ kabi.

2. Hollovchili birikmaga teng bo‘lib, o‘rin hollovchisi qatnashgan: kosaning tagida nimkosa.

   
   

II. Sintaktik qurilishi gapshaklga teng bo‘lib, tayanch a'zosi fe'l lek­sema bilan ifodalangan, tarkibida vositasiz to‘ldiruvchi qatnashgan: patir ushatti­, supra qoqdi­ (Bular - marosim nomlari).

3­ §. Sifat frazemalar ot frazemalardan ko‘proq; qurilishiga ko‘ra birikmaga yoki gapga teng:

1. Birikmaga teng qurilishli frazemalarda :

   
   

1. Тayanch a'zo ot leksema bilan ifodalangan:

1) Sifatlovchili birikmaga teng bo‘lib, sifatlovchi :

a) sifat leksemashakl bilan ifodalangan: og‘ir oyoq, shirin so‘z;

b) ot leksemashakl bilan ifodalangan: sher yurak, quyon yurak;

d) sifat leksemashakl bilan ifodalanib, birikmaga ­day affiksoidi qo‘shilgan: o‘rta qo‘lday;

e) kesimlik leksemashakli bilan ifodalanib, birikmaga ­dagi affiksi qo‘shilgan: yo‘q yerdagi;

f) son leksemashakl bilan ifodalanib, birikmaga ­lik affiksi qo‘shilgan: besh kunlik kabi.

2) Qaratuvchili birikmaga teng bo‘lib, birikmaga ­dak affiksoidi va 'iliqlik' ma'nosini ifodalaydigan ­gina affiksi qo‘shilgan: do‘ppining tagidakkina.

2. Тayanch a'zosi fe'l leksema bilan ifodalangan:

I) Birikma ­gan sifatdosh yasovchisi bilan shakllangan; tarkibida:

a) vositasiz to‘ldiruvchi qatnashgan: pixini yorgan, ilonning yog‘ini yalagan;

b) vositali to‘ldiruvchi qatnashgan: old(i)ga tushadigan, osmon bilan o‘pishgan;

d) vositasiz va vositali to‘ldiruvchi qatnashgan: qo‘y og‘zidan cho‘p olmagan;

e) vositasiz to‘ldiruvchi va tarz hollovchisi qatnashgan: yulduzni benarvon uradigan.

2) Birikma -r sifatdosh yasovchisi bilan shakllangan, tarkibida vo­sitali to‘ldiruvchi qatnashgan: betga chopar kabi.

II. Gapshaklga teng qurilishli frazemalarda:

1. Kesim a'zosi sifat leksemashakl bilan ifodalangan:

1) Ega a'zosi tarkibida nisbatlovchi qatnashgan:

a) Doim III shaxs nisbatlovchisi bilan ishlatiladi: zuvalasi pishiq, chakagi ochiq, esi past; usti yaltiroq, ichi qaltiroq.

b) Uch shaxs nisbatlovchisidan biri tanlab qo‘shiladi: dimog‘(i) baland, ko‘z(i) tor, qulog‘(i) og‘ir, qo‘l(i) egri; bosh(i) kal bo‘lsa ham, ko‘ngl(i) nozik .

2. Kesim a'zosi o‘rin kelishigidagi ot leksemashakl bilan ifodalangan; ega a'zosi tarkibida III shaxs nisbatlovchisi qatnashadi: dumi xurjunda.

3. Kesim a'zosi asli fe'l leksema bilan ifodalangan:

1) Gapshakl asli o‘tgan zamon shaklida bo‘lib (xudo urdi kabi), -gan sifatdosh shakliga transformatsiya qilingan (xudo urgan kabi) va shu shakli­da frazema yuzaga kelgan:

a) Ega a'zo tarkibida nisbatlovchi qatnashmaydi: xudo urgan, tesha tegmagan;

b) Ega a'zo tarkibida III shaxs nisbatlovchisi qatnashadi: onasi o‘pmagan, eti suyagiga yopishgan;

d) Uch shaxs nisbatlovchisidan biri tanlab qo‘shiladi: o‘n gul(i)dan bir gul (i) ochilmagan.

2) Gapshaklning kesim a'zosi tuslangan fe'l leksema bilan ifoda­langan :

a) hozirgi-kelasi (umum) zamon yasovchisi va III shaxs tuslovchisi bilan shakllangan; ega a'zosi tarkibida nisbatlovchi qatnashib, tanlab qo‘shiladi: chumchuq "pir" etsa, yurag(i) "shir" etadi. Mana bu frazemada nisbatlovchi o‘rin hollovchisi tarkibida qatnashadi: ora(lari)dan qil ham o‘tmaydi.

b) Buyruq-istak mayli tuslovchilari paradigmasining III shaxs affiksi bilan shakllangan, ega a'zo tarkibida II shaxs birlik nisbatlovchisi qatnashgan: quling o‘rgilsin.

4- §. Ravish frazemalar miqdoran fe'l frazemalardan keyin ikkinchi o‘rinda turadi; qurilishi quyidagicha:

I. Birikmaga teng qurilishli:

1. Тayanch a'zosi fe'ldan boshqa turkum leksemasi bilan ifodalangan:

1) Sifatlovchili birikmaga teng bo‘lib, sifatlovchi:

a) sifat leksemashakl bilan ifodalangan; frazema bilan ko‘makchisi yordamida shakllangan: ochiq chehra bilan, sodda dillik bilan ;

b) ot leksema bilan ifodalangan: toshbaqa qadam bilan;

d) son leksemashakl bilan ifodalangan; birikma:

- bosh kelishikda shakllangan: bir shingil, ellik og‘iz, yetti qovun pishig‘i, bir ko‘ngl(i);

- -lik affiksi bilan shakllangan: bir pullik;

- chiqish kelishigida shakllangan: bir og‘izdan (bir ovozdan), bir boshdan;

- o‘rin kelishigida shakllangan: bir holatda;

- o‘rin kelishigidan keyin ham ta'kid yuklamasi qatnashgan: ikki dunyoda ham;

- bosh kelishikdan keyin -day affiksoidi qo‘shilgan: besh barmog‘(i)day;

- jo‘nalish kelishigidan keyin -cha affiksoidi qo‘shilgan: yetti xuftongacha ( yetti xuftonga dovur);

e) Sifatlovchisi ko‘rsatish birligi bilan ifodalangan birikmashaklning takrori bilan tuzilgan: u dunyo-bu dunyo.

2) Qaratuvchili birikmaga teng bo‘lib, frazema:

a) bosh kelishikda shakllangan: bozor bahosi;

b) o‘rin kelishigida shakllangan: yeng ichida, davlat(lari)ning soyasida;

d) chiqish kelishigida shakllangan: o‘lgan(i)ning kunidan;

e) bilan ko‘makchisi yordamida shakllangan: falakning gardishi bilan, zamona- ning zayli bilan;

f) bosh kelishikdan keyin -day affiksoidi qo‘shilgan: ignaning uchiday.

3) Тo‘ldiruvchili birikmaga teng bo‘lib, to‘ldiruvchi:

a) chiqish kelishigida shakllangan; tayanch a'zo:

- ot birikma bilan ifodalangan; frazema bosh kelishikda shakllangan: daryodan bir tomchi;

- ravish leksema bilan ifodalangan: eldan burun;

b) o‘rin kelishigida shakllangan; tayanch a'zo kesimlik leksemasi bi­lan ifodalangan: o‘z(i)da yo‘q.

4) Тurli sintaktik qurilmalarga teng bo‘lib:

a) [(ot leksema  I  dan  o‘rin hollovchisi) X (fe'l leksema 

hollanmish)  ma  y] X [ot leksema  I  dan]" tarzida tuzilgan qurilma bilan ifodalangan: eshikdan kelmay teshikdan;

b) "..dan ... gacha" qurilmasi bilan ifodalangan: ipidan-ignasigacha, yetti yashardan yetmish yashargacha;

d) ot leksemashakllar bilan tuzilgan uyushiq qatorga -day affiksoidi
qo‘shilgan: suv bilan havoday;

e) birda ravishini bo‘lmasa yordamida zidlab takrorlash bilan tuzilgan: birda bo‘lmasa-birda;

f) bosh kelishikdagi ot leksemashakllarni ham ta'kid yuklamasi bilan birga takrorlab tuzilgan: it ham, bit ham.

2. Тayanch a'zosi fe'l leksema bilan ifodalangan; frazema:

1) -b ravishdosh yasovchisi bilan shakllangan; sintaktik qurilishi:

a) to‘ldiruvchili birikmaga teng; vositasiz to‘ldiruvchi qatnashgan: jon(i)ni hovuchlab, yurag(i)ni hovuchlab, betining terisini sidirib, jon kuydirib, ko‘cha changitib, savlat to‘kib; o‘zini aka, echkisini taka deb;

b) hollovchili birikmaga teng: ikki || yetti bukilib;

2) -guncha ravishdosh yasovchisi bilan shakllangan: ko‘z ochib yumguncha;

3) -gan sifatdosh yasovchisi bilan shakllangan bo‘lib:

a) -day affiksoidi qo‘shilgan: xamirdan qil sug‘urganday;

b) -cha affiksoidi qo‘shilgan: qo‘l(i)dan kelganicha. Bu frazema asli qo‘l(i)dan keladi fe'l frazemaning transformatsiyasiga teng;

4) shart mayli yasovchisi bilan shakllangan: nari borsa, oz bo‘lmasa.

II. Gapshaklga teng qurilishli frazemalarda kesim a'zo fe'l lekse­ma bilan ifodalangan:

1) Gapshaklga de- fe'li deb, demay shaklida qo‘shilgan: bersang - yeуman, ursang - o‘laman deb; yuzingda ko‘zing bormi demay;

2. Gapshaklga jo‘nalish kelishigi shakli qo‘shilgan: xo‘ja ko‘rsinga;

   
   

3) Тo‘siqsiz ergash gapshakl frazemaga aylangan: boshiga qilich kelsa ham;

4) Gapshaklning transformatsiyasiga teng:

a) -b ravishdosh shakliga transformatsiya qilingan: umr(i) bino bo‘lib;

b) -gan sifatdosh shakliga transformatsiya qilingan va o‘rin kelishigi shakli qo‘shilgan: tuyaning dumi yerga yetganda;

5- §. Kesimlik frazemalari miqdoran ravish frazemalarga deyarli teng bo‘lib, qurilishi quyidagicha:

I. Birikmaga teng qurilishli:

1. Тayanch a'zosi ot leksema bilan ifodalangan:

1) Sifatlovchili birikmaga teng bo‘lib, sifatlovchi:

a) sifat leksemashakl bilan ifodalangan: katta ko‘cha; eski hammom, eski toz; mulla mirquruq;

b) son leksemashakl bilan ifodalangan: bir go‘r, bir pul;

d) ot leksemashakl bilan ifodalangan: o‘g‘il bola; qiyomat qarz; o‘z uyim, o‘lan to‘shagim;

e) fe'lning -gan sifatdosh shakli bilan ifodalangan: turgan gap II (shak-shubhasiz').

2) Qaratuvchili birikma bilan ifodalangan: piyozning po‘sti; og‘z(i)ning yeli; boyagi-boyagi, boy xo‘janing tayog‘i;

3) Тo‘ldiruvchili birikma bilan ifodalangan; to‘ldiruvchi:

a) chiqish kelishigida shakllangan: qissadan hissa, xamir uchidan patir, chiqmagan jondan umid ;

b) jo‘nalish kelishigida shakllangan: so‘k oshiga surnay;

4) ustasi farang frazemasi tojikcha izofa birikmasi tarzida tuzilgan.

2. Тayanch a'zosi fe'l leksema bilan ifodalangan; frazema:

1) Тo‘ldiruvchili birikmaga teng bo‘lib:

a) -gan sifatdosh yasovchisi va -day affiksoidi bilan shakllangan: suv quyganday;

b) -gu sifatdosh yasovchisi va -day affiksoidi bilan shakllangan: bir qoshiq suv bilan yut[ib yubor]guday.

2) Hollovchili birikmaga teng bo‘lib, fe'lning:

a) -sh otdosh yasovchisi bilan shakllangan: it yotish, mirza turish;

b) buyruq-istak maylining III shaxs tuslovchisi bilan shakllangan: u yoqda tursin, nari tursin.

3. Тayanch a'zosi ravish leksema bilan ifodalangan: undan nari.

4. Тayanch a'zosi tasvir birligi bilan ifodalangan: bir qop yong‘oqday shaldir-shuldur.

II. Gapshaklga teng qurilishli frazemalarda kesim a'zo:

I) kesimlik leksemasi bilan ifodalangan: es(i) yo‘q, maza(si) yo‘q, lab-dahan yo‘q, es(i) bor, yurag(i)da o‘t(i) bor, toshga azon aytgan bilan baravar;

2) sifat leksema bilan ifodalangan; ega a'zo tarkibida nisbatlovchi qatnashgan: bet(i) qattiq, qo‘l(i) uzun, qo‘l(i) yengil, qulog‘(i) ding, qadd(i) kamon, yurag(i) taka-puka, yurag(i) keng, yurag(i) tor, es(i) kirdi-chiqdi, es(i) butun, til(i) uzun, bosh(i) ochiq, bosh(i) bog‘liq, oshig‘(i) olchi, qo‘l(i) gul; til(i) boshqa, dil(i) boshqa;

3) son leksema bilan ifodalangan: do‘ppi(si) yarimta, ko‘z(i) to‘rt, til(i) bir qarich;

4) ot leksemashakl bilan ifodalangan:

a) bosh kelishikda qatnashgan: to‘rt taraf(i) qibla, ikki dunyo bir qadam; o‘z(i) xon, ko‘lanka(si) maydon;

b) o‘rin kelishigida qatnashgan: bosh(i) osmonda, do‘ppi(si) osmonda, og‘z(i) qulog‘ida, ona sut(i) og‘z(i)da, bir qaynovi ichida; yegan(i) oldida, yemagan(i) ket(i)da;

5) fe'l leksema bilan ifodalangan; gapshakl transformatsiya qilinib, -di zamon yasovchisi -gan sifatdosh yasovchisiga, III shaxs tuslovchisi III shaxs nisbatlovchisiga almashtirilgan, shundan keyin bosh kelishik shakli qo‘shilgan: pir urdi - pir urgani kabi ;

6) buyruq maylining II shaxs birlik:

a)) senlash tuslovchisi shaklida ifodalangan: o‘zing uchun o‘l, yetim;

b) sizlash tuslovchisi shaklida ifodalangan: yaxshi boring, yaxshi qoling (Bular - muomala frazemalari).

III. Bir frazema uyushiq ot leksemashaklga chama ma'nosini ifodalaydigan -cha affiksoidini qo‘shib shakllangan: yer bilan osmoncha (osmon bilan yercha).