Tilshunoslik kafedrasi «matn tilshunosligi»

2.Emotsionalgradatsiyadahis-tuyg‘uifodalovchitushunchalarbosqichma-bosqichjoylashib, kuchayibboradi.
3.Miqdoriygradatsiyadao‘zaromostushunchalarhajmi, miqdoriningo‘sibyokikamayibborishi
Biryilo‘tdi, uchyil, beshyil.
Ifodamaterialigako‘ra:
1.Leksikgradatsiyadaunitashkilqilgankomponentlarningsintaktikjixatiemas, leksik-semantikjixatiahamiyatliroqbo‘ladi. SHundayholdahamgradatsiyakomponentlarisintaktikaloqagakirishganbo‘ladi.
2.Sintaktikgradatsiyadabirkonteksdoirasidagibirnechagapifodalaganmazmunasosbo‘ladi.
Birqo‘shmagapdoirasidasoddagaplarvabiryoyiqkontekstdayonma-yonholdajoylashgannisbiymustaqilgaplarifodalaganfikrlarningbosqichma-bosqichkuchayibyokipasayibboruvchinutqiyhodisasintaktikgradatsiyadeyiladi.
YAnabirko‘rinishiyonma-yonjoylashgan, bir-birigatobebo‘lmagannisbiymustaqillikkaegagaplardir.
Ritorikso‘roq – ko‘tarinki, kuchliemotsiyabilanaytiluvchi, ekspressivvazifabajarishuchunxizmatqiluvchiuslubiyvosita.
Vazifasigako‘ra:
1.Tinglovchigaqandaydirtahsirko‘rsatishgamo‘ljallanadi.
2.Faqatekspressivlikifodalaydi, sofemotsionaltahsirko‘rsatadi.
Ellipsisdebnutqiyaloqajarayonidagapbo‘laklariningmahlummaqsadbilantushibqolishhodisasigaaytiladi.
Ayrilganniayiqer, bo‘lingannibo‘rier.
Situatsiyabilanbog‘liq. Fikrtushunarliligi.
Dialoglardauchraydi.
Jimqolishusulihamellipsisningbirko‘rinishibo‘lib, undaso‘zlovchinutqjarayonidanutqningtinglovchiuchunmahlumqisminiataylabaytmaydi. SHungaqaramay, so‘zlovchiningmaqsadianiqbo‘ladi.
Emotsionalgaplar -so‘zlovchiningo‘taxursandlikyokixafalikholatlarini, his-hayajonini, voqea-hodisagamunosabatiniifodalovchigaplarhisoblanadi.
1. O‘ztovushqobig‘igaegabo‘lgan, obhektivnarsa-hodisalarhaqidagitushunchani, ularo‘rtasidagialoqaniyokiulargamunosabatniifodalaydigan, turligrammatikma’novavazifalardaqo‘llanadigannutqbirligiso‘zdeyiladi.
Harqandayso‘zo‘ziningpaydobo‘lishidayoqo‘zshakli (fonetikstrukturasi) vama’nosigaegabo‘ladi. Demakharqandayso‘zshaklivama’nobutunligigaegadir: uy, daraxt, achchiq.
Tildagibarchaso‘zlarma’nolibo‘lsa-da, lekinularma’noningengumumiyxususiyatlarigako‘rahamfarqlanadi:

1. 
   Tushunchaifodalaydiganso‘zlar: mustaqilso‘zlar
   
2. 
   Tushunchaifodalaydiganso‘zlar: yordamchiso‘zlar, undov, taqlidso‘zlar.
   

So‘zningsemantikstrukturashuso‘zgaxosma’novaqo‘shimchaattenkalardaniboratbo‘ladi.
So‘zningobhektivborliqdaginarsa, belgi, harakatkabilarhaqidagimahlumotileksikma’nodeyiladi.
Qo‘shimchaattenkalar: emotsional-ekspressivbo‘yoqvastilistikbelgi.
Emotsional-ekspressivattenkaso‘zningleksikma’nogaqo‘shimchatarzdasub’ektninghis-tuyg‘usi, kayfiyatikabimunosabatlarniifodalashxususiyatidir.
Leksikma’noso‘ziningsemantikstrukturasidaalbattabo‘ladi. Emotsional-ekspressivottenkaesabo‘lishiham, bo‘lmasligihammumkin:
a) ijobiy: zebo, jilmaymoq;
b) salbiy: naynov, badbashara
Stilistikbelgiso‘zningfunksionaluslublardanbirigaxosliginiko‘rsatadi. Lekinstilistikbelgihamsemantikstrukturadaalbattabo‘ladigankomponentemas: hur, badiiyuslub, ozodneytral.
So‘zlarmahlumbirpredmetyokivoqea-hodisato‘g‘risidagidastlabkileksikma’noniifodalashibilanbirgako‘chmama’nodahamishlatilishimumkin.
So‘zningo‘zleksikma’nosidantashqariboshqama’nolardaishlatilishiso‘zningko‘chmama’nosideyiladi.
Badiiyifodaviyliknioshirishuchunko‘chmama’nodaqo‘llanganso‘zlarko‘chimlar (troplar) deyiladi.
Ko‘chimlarningmetafora, metonimiya, sinekdoxa, kinoyakabibirqatorturlarimavjud. Badiiymatndaqo‘llanilganko‘chimlarishlatilishdarajasi, tahsirchanlikdarajasigako‘rabir-biridanfarqqiladi:

1. 
   Ko‘chimlarningbirqismiallaqachontilhodisasigaaylangan. “Kunbotdi”, “soatyuryapti” kabibirikmalardama’noko‘chganligianiq, biroqbizulargashudarajadao‘rganibketganmizki, ulargako‘chimsifatidaqaramaymizham. Bundayko‘chimlarbadiiymatndaishlatilgandabadiiymahorattarzidabaholamaymiz, chunkiyozuvchitomonidantayyorolingan. Ularestetikvazifabajarmaydi.
   
2. 
   Anhanaviyko‘chimlar: gul, bulbul, sarvqomat, shakarlab, qoshikamon. Bundayko‘chimlarhamyuqoridagilarkabitayyorholdaolinadi, biroqmatndaestetikvazifabajaradi: tasviriyliknioshiradi.
   
3. 
   Xususiy-muallifko‘chimlari. Badiiy-estetikfunksiyadorligi, tasviriylikvaifodaviyliknikuchaytirishijihatidanmuayyanmatndaginako‘chmama’nodaishlatilgan, muallifningassotsiativfikrlashimahsulisifatidapaydobo‘lganko‘chimlarxususiy-muallifko‘chimlarideyiladi.
   

Buxildagiko‘chimlarginayozuvchiningmuayyanbadiiy-estetikmaqsadniko‘zlabyo‘lqo‘ygansemantiksathdagiog‘ishdirki, badiiytilmahoratideyilgandashuxilko‘chimlarninazardatutishkerak.
3. Badiiyasarlardaengko‘pqo‘llashuvchiko‘chimlardanbirimetoforadir.
Birornarsa, belgiyokiharakatningnominio‘zaroo‘xshashligibo‘lganboshqanarsa, belgiyokiharakatgako‘chirishmetoforadeyiladi.
Demak, metaforaasosidama’noko‘chimdanarsa-hodisalaro‘rtasidagio‘xshashlikkaasoslaniladi.
Metaforaquyidagibelgilargaega:

1. 
   SHartlilik: yorniguldebatashshartli, ko‘chmama’noda.
   
2. 
   Vaqtinchalik: mahlumbirkontekstuchunxos.
   

Metoforaquyidagilargaasoslaniladi:

1. 
   Odamningtanaahzolariga: SHaharbirhaftadanberioftobyuziniko‘rganiyo‘q.
   
2. 
   Kiyimyokiularningqismiga: Hovlietagidaningragantovusheshitildi.
   
3. 
   Hayvon, hashorotlarnomiga: Miryoqubismliutulki...
   
4. 
   O‘simlikyokiuningqismiga: Birishqilibuningtomirinikesamiz.
   
5. 
   Maza-ta’mbildiruvchisifatlar: Achchiqturmush, shirinsuhbat.
   

Metaforalarma’noifodaetganobhektlarningholatigako‘ra 3 gabo‘linadi:

1. 
   Oddiymetaforalar. Bundamahlumso‘zningleksikma’nosiifodaetganobhekto‘zigato‘g‘ridanto‘g‘rio‘xshashbo‘lganikkinchibirobhektninomdoshqiliboladi. buobhektlaro‘rtasidagio‘xshashlikularningtashqibelgisi, harakatvaholatxususiyati, vazifasigaasoslanadi: bo‘shodam, akangkuyibketdi, xovliningetagi.
   
2. 
   Sinestetikmetaforalar. Bundamahlumso‘zningleksikma’nosisezgiorqalihisetiladigan 2-obhektgako‘chiriladi: Suvningmayinshildirashieitildi. Achchiqso‘zlariyuragimniezdi.
   

Oddiymetaforalardaoddiyqiyoslash, sinekteziyadasub’ektivqiyoslasho‘xshatishuchunasosbo‘ladi.
Sinestetikmetaforalarbirsezgiahzosibilanseziladiganbelginianglatadiganso‘zniboshqasezgiahzosibilanbilinadigantushunchaganisbatanqo‘llashasosidayuzagakelganko‘chmama’nolarkuchliekspressivlikkaegabo‘ladi: Mennordon-nordongaplareshitdim. (T.M.)
Metaforalartuzilishigako‘rasoddavakengayganmetaforalargabo‘linadi:
Soddametaforalar: 1. Mirshabxonaningeshigiochilibikkioshnaniyutdi. (A.q.) 2. qo‘rboshiningso‘zinikesib, so‘ngratabibgamurojaatqildi.
Kengayganmetaforalarikkiyokiundanortiqso‘zdantashkiltopadi: Hayotjominko‘taribyumuqko‘zbilanzarqirg‘oqlargako‘zyoshto‘kamiz.
4. Metonimiyanarsa, belgi, harakatlaro‘rtasidagialoqadorlikasosidama’noko‘chishdir. Demak, bundanarsa-hodisalaro‘rtasidagialoqadrliknazardatutiladi.
Bualoqadorlikturlichanamoyonbo‘ladi:

1. 
   Narsa-hodisa, holatvaharakatbilanularegallaganjoy: stadionhayqirdi, shaharqatnashdi.
   
2. 
   Vaqt: og‘iryil, omadlikun.
   
3. 
   Harakatbilanamalgaoshiriladiganvosita (achchiqtil)
   
4. 
   Narsavauningegasi: Fuzuliynio‘qimoq
   
5. 
   Narsavauyasalganxomashyo: Barmoqlargato‘latilla
   

Badiiyasarlardametonimiyametaforaganisbatankamuchraydi. O‘ziningestetikvazifasijihatidanhammetoforadanquyituradi. SHundaybo‘lsa-da, badiiymatndametaforabilanbirgaqo‘llanibkattabadiiysamaraberadi: qaydadiryurtinieslabigrarnay. . .
Ko‘zlariniochib-yumar, Mittiqushcha-yarador,
Falak, unganajotyubor, O‘lim, bo‘lmaxaridor (O‘.Azim)
Ba’zanmetaforabilanmetonimiyaqorishiqholdaishlatilib, birso‘zningo‘zihammetaforik, hammetonimikasosdagiko‘chmama’nodaqo‘llanishikuzatiladi:
Hazongaaylandikunlarim
Motamdaturgandayboqaman
Fasllarto‘qnashganlahzada
Xazonlarto‘piniyoqaman (SH.Rahmon)
Xazon-kuz, xazon-o‘tgan, umrdaraxtidanuzilgankunlar