Tilshunoslik kafedrasi «matn tilshunosligi»

5-Ma`ruzaUmumlashtiruvchi ma`ruza
(4 soat)
Reja:
1. Matn muammolarini o`rganishning dolzarbligi.
2.Matn tilshunosligining nazariy asoslari.
3.Matn va uning birliklari bo`yicha turlicha qarashlar tavsifi.
Tayanch atamalar:matn, matn komponentlari, tamoyil, tahlil, usul, Formal (shakliy) bo‘linish, aktual (ichkimantiqiy) bo‘linish, tema, rema, ifodaasosi, ifodayadrosi, mavzu, matn shakllanishi.
Hozirgivaqtdanutqbirliklariningkichiksintaksisdoirasidankattasintaksisdoirasigao‘tishqonuniyatlaritadqiqetilmoqda⁷⁸. Enditilshunosolimlardiqqatinutqningengyirikbirliklari – grammatikjihatdanmustaqilshakllanganbirnecha (soddayokiqo‘shma) gaplarbirikmasidantashkiltopgansupersintaktikbutunliklar, abzatshamdato‘liqshakllanganmatnnazariyasinio‘rganishgaqaratilmoqda. Bumasalalarnio‘rganish, tadqiqetish, ayniqsa, XXasrning 70-yillaridanboshlabrusvag‘arbtilshunosligidakuchayibketdi. Ma’lumkuzatishlardanso‘nggrammatikjihatdanshakllangangaplarningo‘zarobirikuvidantashkiltopgansintaktikbutunliklarmatndebataladiganbo‘ldi.
Matno‘zigaxosmurakkabstrukturagaegabo‘lgannutqningengyirikbirligidir. So‘nggiyillardayaratilganishlardamatntushunchasiostidakattabirasarningayrimqismlari, qisqahikoyalar, ayrimmaqolalar, ishqog‘ozlariturlarikabilarto‘laligichamatndebnomlanaboshlandi.
CHetelvarustilshunosligidamatnmuammolaribo‘yichadiqqatgasazovorishlarqilingan: dissertatsiyalaryoqlangan, monografiktadqiqotlare’lonqilingan⁷⁹.
Dialektikabirhodisabirnechamohiyatlarmajmuasiningifodasisifatidareallashuviyokibirmohiyatturliko‘rinishlarnio‘zichigaolishimumkin, debta’limberadi. Buqonuniyatmatnqurilishidahamkuzatiladi. YA’nibirmatnturiningshakllanishjarayonidabirnechaxilleksik-grammatik, semantik-stilistikxususiyatlarifodaetiladi. Buholatnutqhodisalariningmohiyattomonidanbir-birigabog‘liqaloqadorholdanamoyonbo‘lishidankelibchiqadi.

Matntarkibigakiruvchinisbiymustaqilgaplar – komponentlarmazmunanumumiybirtemaniifodalashuchunxizmatqiladi. SHutemamatnkomponentlariyordamidahartomonlamayoritiladi. Anashuumumiytemamatnningmazmuniyyadrosihisoblanadi. Birmazmuniyyadroningyanaboshqabirmazmuniyyadrobilanbog‘lanishi-aloqagakirishibilanmakromatnlarhosilqilinadi. Natijadaasarningbirqismiyokito‘labirasaryaratiladi.
Buasarmakromatnbirnechamazmuniyyadrolar, ularreallashtiruvchiyiriksintaktikbutunliklar, abzatslardaniboratbo‘ladi.
Insonalohidaolinganso‘zlarbilanemas, gaplarvamatnyordamidaaloqagakirishadi. SHuninguchunhamkommunikativfunksiyabajarishdarajasijihatdanmatnbirinchio‘rindaturadi. Matntilbirliklariyig‘indisiningharakatdagiko‘rinishidir.
Matnningengkichikbirligigapdir. Matnnazariyasigapningaktualbo‘linishimuammosibilanchambarchasbog‘liqdir⁸⁰. Matndahamgapgaxosaktualbo‘linishkuzatiladi. Matntemasi-nutqpredmeti, matnremasiesatemaningnimadaniboratekanligidir. Matnningaktualbo‘linishidagapiruvchiyokiyozuvchiningstrategiyasi, maqsadimuhimrolo‘ynaydi.
Demak, matnsemantik-sintaktik-stilistikbutunlikbo‘lib, o‘zigaxosmurakkabstrukturagaega. Matnstrukturasitarkibigakiruvchikomponentlarbirliklarquyidagilar:
a) gap – soddayokiqo‘shmagaplar, ularningmurakkablashganiko‘rinishlari;
b) supersintaktikbutunliklar;
s) abzats;
d)period.
Matnkomponentlariningharbirmustaqilko‘rinishi (masalan, periodyokiabzats) alohidatekshirishob’ektihisoblanadi.
Matnlingvistikasiengavvalo, gaplarorasidagialoqalarni, ularningabzatsbilanmunosabatikabimasalalarnio‘rganadi⁸¹.
Sintaksisningo‘rganuvchiob’ektlarisifatidamatnbirinchiplanda, gap (jumla) ikkinchiplanda, so‘zbirikmasiesauchinchiplandaturadi.