Tilshunoslik kafedrasi «matn tilshunosligi»

3. Kirishbo‘laklar, kirishbirikmalar, kirishgaplar.
Mavjudadabiyotlardakirishbo‘laklargapbilanhechqandaysintaktikaloqagakirishmaydideganfikrlarniuchratamiz⁶⁸. Bufikrgato‘liqqo‘shilibbo‘lmaydi. CHunkima’lumbirma’nodakirishlarhamgapningbirbo‘lagi. Aksholda, gaptarkibidaqo‘llanilmasligikerakedi. Kirishbo‘lakvakirishkonstruksiyalarnutq – matnningshakllanishidamuhimrolo‘ynaydi, grammatikvositavazifasinibajaradi. Kirishbo‘laklardagibuxususiyattilshunoslartomonidanta’kidlabko‘rsatilgan⁶⁹.
Matnlarningshakllanishidakirishbo‘laklarning, umuman, kirishkonstruksiyalarningqo‘llanilishialohidaxususiyatgaega. Bu, ayniqsa, ilmiyvailmiy-ommabopnutqmatnlariuchunxarakterlidir. Muallifo‘zfikrinibayonetarekan, nimanidirinkoretadi, nimanidirtasdiqlaydi – voqelikkao‘zmunosabatinibildiradi. Demak, nutqjarayonidakirishlarningqo‘llanishizaruriyatgaaylanadi. Ularningqo‘llanishimatntarkibidaginisbiymustaqilgaplarninghamgrammatik, hamsemantikjihatdanyaxlitliginita’minlabturadi. BuhaqdaG.YA.Solganikshundaydeydi: “Kirishso‘zlarmustaqilgaplarorasidagibog‘lanishniyuzagachiqaruvchiasosiyvositalardanbiridir”⁷⁰.
Masalan:
To‘g‘ri, “Kvazarlar”daToshpo‘latningsevgiiztiroblaritasviridaO‘.Hoshimovningo‘zigaxosiste’dodiyanabirmartako‘zgayaqqoltashlanadi. SHuningdek, asardayozuvchiningpaxtakormehnatiniqadrlashi, kelajakavlodtaqdiriuchunchindildanqayg‘urishisezilibturadi. Qissaqahramonlari, ayniqsa, Omonullao‘qituvchibo‘lsa-da, o‘zinizaminidan, paxtaishidanayrichatasavvuretolmaydi. (B.Akramov)
2.3. Stilistikvositalar.
Stilistikaharbirio‘zmuayyanuslubiybelgi-sifatlarigaegabo‘lganstillarnio‘rganadi. Masalan, funksionalstilistikailmiy, rasmiy, publitsistik, badiiystillarningo‘zigaxosxususiyatlarivaifodavositalarinitekshiradi.
Birormilliytilgaxosbo‘lganstilistikaningmundarijasibirmunchakengbo‘lib, utilningbarchastilistiktiziminitekshiradi. Ushbustilistiksistemastillardantashqari, tilningog‘zakivayozmashakllarini, adabiyvaso‘zlashuvnutqko‘rinishlarinihamo‘zichigaoladi. SHundaytarzdastilistikatilbirliklaridanqaysibiriuyokibustilda, yozmayoog‘zakinutqdako‘proqishlatiladi, deganmasalabilanhamshug‘ullanadi. Bulardantashqari, stilistikagafikrvamaqsadniifodalashdatilvositalariningto‘g‘ritanlanganyokitanlanmaganliginianiqlashhamdashutilvositalarinimaqsadgamuvofiqtanlashvao‘rinliishlatishyo‘llarinibelgilashvazifalariyuklatiladi.
Stilistikaningvazifasinibutarzdasharhlashuningmundarijasiniyanadakengaytiradi. Stilistikadasinonimiyamasalalarinio‘rganishmarkaziyo‘rinniegallaydi. Ammotildagisinonimiyaningumumiyqonuniyatlarinio‘rganishstilistikaningob’ektigakirmaydi. Stilistikadasinonimikmunosabatlarningbarchako‘rinishlari: so‘zlarningstilistikvazifalari, sintaktikkonstruksiyalarningqo‘llanishxususiyatlario‘rganiladi.
Sinonimiyaningumumiykonuniyatlaritilshunoslikning “Leksikologiya” bo‘limidao‘rganilib, undaleksikvagrammatiksinonimlarajratiladi. Umumiybirlashtiruvchima’nolaribirxil, lekinma’nonozikliklaribilanfarqlanibturuvchivabirqatorgabirlashuvchiso‘zlarsinonimlar⁷¹, debta’riflanadi. Xuddishuma’noda, grammatikshakllarninghamumumiyma’nolaribirxilbo‘lgan. Lekinma’nonozikliklaribilanfarqlanibturadiganko‘rinishlarihamsinonimliknivujudgakeltiradi.
Matnshakllanishidahamturlitilvanutqbirliklarimaxsusstilistikvositasifatidafaolishtiroketadilar. Tilshunoslartomonidanmatnshakllanishidaishtiroketuvchistilistikvositalarsifatidaquyidagilarko‘rsatiladi: