Tilshunoslik kafedrasi «matn tilshunosligi»

Adabiyotlar
1. Yo‘ldoshevM. Badiiymatnninglisoniytaxlili. - Toshkent: Alisher
NavoiynomidagiO‘zbekistanMilliykutubxonasinashriyoti, 2010.
2. Kurbanova M. Yo‘ldoshev M. Matn tilshunosligi. - Toshkent: Universitet,
2014.
3. YuldoshevM. Badiiymatnlingvopoetikasi. - Toshkent: Fan, 2008.
4. Mamajonov.A. Tekstlingvistikasi. - Toshkent, 1989.
5.MamajonovA, AbdupattoevM. Matnnazariyasi. Farg‘ona 2016.


O’QUV MATERIALLARI
MA`RUZA MATNLARI
( 2-semestr )


1-Ma`ruza Badiiy matn va uni shakllantiruvchi vositalar (4 soat)
Reja:
Reja:
1. Matn komponentlarining o‘zaro sintaktik bog‘lanishi haqida tushuncha.
2. Matn komponentlarining o‘zaro sintaktik bog‘lanishida leksik takror, sinonimik munosabatlar, olmoshlar, kirish so‘z va birikmalar hamda bog‘lovchilarning o‘rni haqida.
3. Matnni shakllantiruvchi sintaktik vositalar.


Tayanch atamalar:matn, matn komponentlari, matn komponentlarining sintaktik aloqasi, matnni shakllantiruvchi vositalar, leksik takror, olmoshlar, sinonim so‘zlar, abzatslararo sintaktik munosabat.
Matnkomponentlari (grammatikjihatdanmustaqilshakllangangaplar) o‘rtasidamustahkamsemantik-grammatikaloqamavjud. Bualoqabirorgapnitashkiletuvchibo‘laklarningo‘zaroaloqasidanfarqqilganiholda, o‘zigaxosxususiyatlargaega. Semantik-grammatikaloqaningbuturiqo‘shmagapqismlariorasidagimazmuniyvasintagmatikmunosabatgao‘xshabketadi, lekinmurakkabholatdanamoyonbo‘ladi.
Ma’lumki, qo‘shmagapkomponentlariorasidabiriktirish, qiyoslash, zidlash, sabab-natija, shart-payt, o‘xshatish, izohlashkabimazmuniymunosabatlarifodalanadi. Bumunosabatlarqo‘shmagapningmavjuduchturi: bog‘lovchisiz, bog‘langanvaergashgapliqo‘shmagaplardakomponentlarnio‘zarobiriktiruvchisintaktikaloqavositalari: intonatsiyabog‘lovchilar, bog‘lovchivazifasidagiso‘zlar, gapbo‘laklaritarkibi, olmoshlar, ayrimso‘zlarningtakrorlanishi, umumiyikkinchidarajalibo‘laklar, kesimlarningzamonmunosabatiorqaliyuzagachiqadi. Qo‘shmagaplardasemantik-grammatikaloqapredikativbirliklarorasidao‘rnatiladi. Matnlardaesabundayaloqabirbutunsoddayokiqo‘shmagaplaro‘rtasidayuzagachiqib, uningsemantikvastrukturalyaxlitliginita’minlaydi. Natijadamatnnitashkiletuvchinisbiymustaqilgaplarorasidazanjirlimazmuniyaloqao‘rnatiladi.
Matnlardagapgaxosbelgilarbilanbirga, alohidao‘zigaxosxususiyatlarhamkuzatiladi. Uningkomponentlariorasidagialoqalartekshirilganda, shuniko‘rishmumkinki, matnnitashkiletuvchimustaqilgaplarfaqatodatdagisintaktikaloqavositalari – bog‘lovchilar, bog‘lovchivazifasidagiso‘zlaryordamidaginaemas, balkiboshqaturdagisintaktikaloqavositalari (masalan, olmoshlar, sinonimlar) orqalihambog‘lanishimumkin.
Matngapganisbatanto‘liqtugallangannutqko‘rinishihisoblanganiuchun, uo‘zidama’lumotlarnimujassametadi, gapdaesaanashuma’lumotlardanbittasiifodalanganbo‘ladi.
Harqandayso‘zlarnibiriktiribso‘zbirikmasiyokigaphosilqilibbo‘lmaganidek, harqandaygaplarnibiriktirib, matnhosilqilibbo‘lmaydi. Matndagaplaro‘zaromazmuniyaloqagakirishganbo‘lishi, kichikbirmavzubirgapdoirasidaemas, birnechagaplarorqaliyoritilishishart:
Timqoraosmonningsharqtomoniyorishaboshladi, YUlduzlar
birin-ketinso‘nib, quyosho‘zyotog‘idanastaboshko‘tardi. Tevarak-atrofuningzarrinnurlarigaburkandi. Olamqushlarningshodonqo‘shiqlari – “chug‘ur-chug‘ur”larigato‘ldi. Quvonchvatashvishlargato‘layangikunboshlandi.
YUqoridakeltirilgannutqparchasibirbutunsintaktikkonstruksiyasifatidabittabutunlik-matnnitashkiletadi. Busintaktikkonstruksiyabeshtanisbiymustaqilgapdan-to‘rttasoddavabittaqo‘shmagapdaniborat. Bugaplaro‘zarohamgrammatik, hammazmuniyjihatdanbog‘langaniholda, yagonabirmavzu “Tongpayti”niyoritishgaxizmatqilgan. Matnkomponentlarihisoblangannisbiymustaqilgaplarorasidagisemantik-grammatikbog‘liqlikquyidagichayuzagachiqqan: birinchigapbilanikkinchi, uchinchi, to‘rtinchivabeshinchigaplarorasidaharakatvaholatningma’lumbirpaytbilanaloqadorligi, ikkinchivauchinchigaplarorasidasabab-natijamunosabati, uchinchivato‘rtinchigaplarorasidabiriktiruvmunosabati, to‘rtinchivabeshinchigaplarorasidaesaizohlashmunosabatikuzatiladi. Gaplarorasidagisintaktikaloqakesimlarningbirxilzamonshaklivamazmunida(o‘tganzamonfe’liorqali) ifodalanishidako‘zgatashlanadi. Anashundaytarzdabirkichikmavzuniyorituvchigaplarguruhi – matnlarshakllanadi.
O‘zbektilidanisbiymustaqilgaplarnibog‘lovchi – bog‘liqnutq – matnnishakllantiruvchi (kogezion) vositalartizimihaqidaM.To‘xsonovvaM.Hakimovlarningyuqoridanomlarikeltirilgannomzodlikdissertatsiyalaridanma’lumotolishmumkin. Quyidabizbuvositalartiziminibirmunchakengaytirganholdako‘rsatibo‘tishnilozimtopdik.
O‘zbektilidamatnlarnishakllantiruvchivositalardoirasianchakengbo‘lib, ularorasidaengunumdorlarisifatidaquyidagilarnibelgilashmumkin.