|
1.Leksik-grammatiktakror.
Matnlarningshakllanishidauningbirinchikomponentidafikrqaratilganpredmetma’nosiniifodalovchiso‘zningkeyingikomponentlardaleksikmaterialijihatdano‘zgarmagan, ammogrammatikshaklijihatidano‘zgarishimumkinbo‘lganholdatakroranqo‘llanishialohidaahamiyatgaega. Boshqachaaytganda, bundayusuldashakllanadiganmatnlardakomponentlarningharbiridabirleksemaninguyokibugrammatikshakldatakrorqo‘llanilishikuzatiladi. TadqiqotchiE.A.Referovskayata’kidlaganidek, “Matnqismlarinibog‘lovchi (matnnishakllantiruvchi) vositalarichidatakrormuhimo‘rintutadi”65.
Qo‘shiqtabiatningbizgaatoetgannoyobmo‘‘jizasidir. Qo‘shiqkishigaqanotbaxshetadi, ruhlantiradi. Qo‘shiqmehnatzafarlarigaundaydi. (S.Mahmudova)
So‘z – buyuknarsa. SHuninguchunhambuyukka, so‘zbilanodamlarnibirlashtirish, so‘zorqaliularnibir-biribilanyuzko‘rmasqilibyuborishmumkin. So‘zbilanmehrqozonish, so‘zbilannafratvaadovatgayo‘liqishmumkin. Odamlarnibir-biridanajratadiganso‘zniaytishdansaqlan. (L.N.Tolstoy)
2. Poetikfiguralar.
Tilimizdabadiiynutqningta’sirchanliginioshirib, emotsionallikhosiletadigan, o‘zigaxosintonatsionyaxlitlikifodalovchishundayvositalarborki, ularuslubshunoslikdapoetikvositalar – figuralaratamasiostidao‘rganilibkelinadi. Bundayvositalarnutqnita’sirlivajozibaliqilishbilanbirga, fikrnitinglovchigatez, qulayvaosonetkazishimkoniyatiniberadi.Anashundayuslubiyvositalar-figuralardanmatnlarnishakllantirishdahamozmi-ko‘pmifoydalaniladi.
Poetikfiguralardoirasianchakengbo‘lib, buo‘rindabizfaqatmatnnishakllantiruvchiuslubiyvositalarhaqidaginato‘xtalamiz66.
Kuzatilganyozmamanbalargaasoslanganholda, matnlarningshakllanishidako‘zgatashlanuvchipoetikfiguralarsifatidastrukturalparallelizmhamdasintaktiktakrorusullariniko‘rsatishmumkin. Bularyordamidashakllanadigangapguruhlari – matnlarningqismlario‘zarotarkibiytenglikasosidashakllanadivaintonatsionjihatdantengurg‘ulisintagmalargabo‘linadi.
A. Strukturalparallelizm.
Strukturalparallelizmusuliningmatnlartarkibida, ularnishakllantiruvchivositasifatidaqo‘llanishinikuzatishuningyangixususiyatlariniochishgayordamberadi. Soddavaqo‘shmagaplardasintaktikparallelizmyonma-yonjoylashgankomponentlarorqalikuzatilsa, matnlardayiriknutqiyparchaningbutunbirtarkibidavomidako‘rinibturadi:
Tongotadi, quyoshchiqadi. Erkaklardalagaoshiqadi. Bolalarmolhaydaydi, ayollartushlikkaunnaydi. Kechkiradi, oychiqadi. Erkaklarchoyxonagajo‘naydi, bolalarkampirbuvisiningyonigayotibertaktinglaydi. Onalarallaaytadi... hayotto‘xtamaydi. (X.To‘xtaboev)
YUqoridagiparchabittamatndaniborat. Nutqningbuparchasisintaktikparallelizmasosidashakllanganbo‘lib, ma’lumintonatsionyaxlitlik, musiqiylikhosilqilgan. Umuman, sintaktikparallelizmasosigaqurilganharqandaymatnritmik-melodikxaraktergaegabo‘ladi. YUqoridagimatnningshakllanishini (uningkomponentlarihisoblangannisbiymustaqilgaplarningkontaktyokidistantholatdaekanligidanqat’iynazar) quyidagichaizohlashmumkin:
1. Ikkisintaktikmarkazningaynantakrorlanishiasosidagiqurilmalar:
Tongotadi, quyoshchiqadi. Kechkiradi, oychiqadi. Hayotto‘xtamaydi.
2. Sintaktikmarkazlardanbiriningkengayganholdaaynantakrorlanishiasosidagiqurilmalar:
a) Bolalarmolhaydaydi. Ayollartushlikkaunnaydi. Onalarallaaytadi.
b) Erkaklardalagaoshiqadi. Erkaklarchoyxonagajo‘naydi.
SHunialohidaaytibo‘tishlozimki, yuqoridako‘rinibturganidek, sintaktikparallelizmmustaqilsintaktikhodisasifatidamatnlarningsemantikvastrukturalqurilishidaalohidarolo‘ynaydi. Sintaktikparallelizmasosidashakllanganmatnlarningistalganko‘rinishidaifodalilik, ta’sirchanlikkuchlibo‘ladi, uorqaliifodalanganfikrtinglovchigatezvaobrazliholdaetkazibberiladi. Xullas, nutqiyifodaturidanko‘zlanganmaqsadgato‘liqerishiladi.
B. Sintaktiktakror.
Poetikfiguralardoirasigakiruvchisintaktiktakrormatnlarningshakllanishidamuhimo‘rintutuvchianchasermahsulvositalardanhisoblanadi. Sintaktiktakroryordamidashakllanganmatnlar, ayniqsa, badiiynutqqaxosmatnlartarkibidamuhimfunksiyabajaradi. Bundayvositalarishtiroketganmatnlaremotsionallikkaboy, ta’sirchanligibilanajralibturadi. Matnlarnishakllantiruvchivositasifatidasintaktiktakrorningquyidagiikkiko‘rinishiniko‘rsatishmumkin:
So‘zbirikmasitakrori.
Sintaktiktakrorningbuko‘rinishidamatntarkibidaso‘zbirikmasitakrorlanibkelib, nisbiymustaqilgaplarniuyushtiradi, ularningo‘zarobog‘lanishinita’minlaydi. Natijadaifodalilikjihatidankuchlibo‘lganyangibirmatnshakllanadi:
- Bolalarim – dediyanaguldirab. – Es-hushijoyidaodamo‘ziyotganbeshiknio‘zitepibsindirmaydi. Es-hushijoyidaodamo‘zuyigao‘tqo‘ymaydi. Es-hushijoyidaodamo‘zonasigaqo‘lko‘tarmaydi. Ammoeryuzidahaliyamurushochishnixayolqilayotgannomardlarbor. Endiurushbo‘lmasindesalaring, manashuqo‘shaloqhaykalnitavofqilinglar. (O‘.Hoshimov)
Keltirilganmisoldanko‘rinibturganidek, matntarkibidagitakrorlanibqo‘llangan “Es-hushijoyidaodam” birikmasishakllantiruvchi, ya’ninisbiymustaqilgaplarnibiriktiruvchivositasifatidaqatnashgan, shubilanbirga, nutqta’sirchanligini, ohangdorliginioshirishuchunxizmatqilgan. SHuningdek, takrorlanibqo‘llanganbirikmama’nosiobrazliholdakengaytirilib, ochibberilgan.
Nazoratsavollari:
1. Matn komponentlarining o‘zaro sintaktik bog‘lanishi haqida tushuncha.
2. Matn tarkibida mustaqil gapning sintaktik munosabatini izohlang.
3. Matnda abzatslararo sintaktik munosabat qanday ta’minlanadi?
4. Matnning shakllanish qonuniyatlari haqida gapiring.
5. Matndagi sintaktik aloqani ta’minlashda olmoshlar va ma’nodosh so‘zlarning o`rni.
Do'stlaringiz bilan baham: |
