Tilshunoslik kafedrasi «matn tilshunosligi»

2.1. Leksikvositalar
Matnshakllanishidamuhimfunksiyabajaruvchileksikvositalarsifatidaquyidagilarniko‘rsatishimizmumkin:
1. Kishilikvako‘rsatisholmoshlari.
Matnlarnishakllantirishdaolmoshlarningrolinaqadar
kattaliginie’tiborgaolibvata’kidlab, ayrimtilshunoslarularni “biriktiruvchiyagonavosita”⁶⁰debbaholaydilar.
Olmoshlaryordamidashakllanishmatnnitashkiletuvchikomponentlarningbirinchisitarikibidaqo‘llanganotturkumigaxosso‘zningkeyingikomponentlardaolmoshbilanalmashtirilishinatijasidayuzagachiqadi:
Mirzakarimboyilonningyog‘iniyalaganodamedi: hammaboylarkabiayyor, mug‘ombir, puxta-pishiq. Uyuraksizemas, balkiharishdaehtiyotkorliknima’qulko‘raredi. Manashularorqasidau, kamtarinmahallabaqoliningo‘g‘liKarimchittak – kichkina, lekinharakatlarichaqqonvaildambo‘lganidan, yoshlikdashundaylaqabiboredi – hozirkimsanMirzakarimboy!... (Oybek)

2. 
   Kontekstualsinonimlar.
   

Kontekstualsinonimlaryordamidashakllanadiganmatnkomponentlariningsintaktikaloqasibirxilso‘ztakroriorqaliifodalanmay, balkianashuso‘zningsinonimlariyordamidayuzagachiqadi. Sinonimso‘zlarleksikma’nosiningyaqinligibilanmatntarkibidagikomponentlarsemantikasi, strukturasijihatidano‘zarobog‘liqekanliginiko‘rsatganholda, birnarsa-hodisahaqidagitafsilotlarniumumlashtirishgayordamberadi. SHunialohidata’kidlashkerakki,buo‘rindasinonimiyahodisasikengma’nodatushunilib, birso‘zniboshqabirso‘zbilanuningasosiy-etakchima’nosigaputuretmaganholdaalmashtirishimkoniyatimavjudliginazardatutiladi.
Sinonimiyahodisasiasosidashakllanadiganmatnlarsilliq, qaytariqso‘zlardanholibo‘lib, turliekspressiv-emotsionalottenkalarniifodalashmaqsadidaqo‘llaniladi.
Nekqadamqarigan, ishdanchiqqanedi. To‘g‘risi, ettiyasharligidanberiboshlaridano‘tganfalokatlar, mashaqqatlarunihoritgan. Kechademay, kunduzdemay, yarimto‘q, yarimochholdaqilganqoravaog‘irmehnatlariunioltmishyasharligidasaksonyashargaaylantirganedi. (S.Ayniy)
3. Birgapdoirasidama’nosioydinlashmaganso‘zlar.
Nutqjarayonidanarsa-hodisahaqidagifikrbirgapdoirasidanisbatantugallanmay, oydinlashmayqolishimumkin. Anashundayholatlardamuallifyokiso‘zlovchio‘shanarsa-hodisahaqidagifikr-mulohazasi, ma’lumotlarinito‘laroqifodalashuchunyanaqo‘shimchanisbiymustaqilgaplardanfoydalanadi – birnarsa-hodisato‘g‘risidagisemantikjihatdanbirmavzuatrofigajipslashgangaplarniketma-ketqo‘llaydi. Natijadayangibirgaplarguruhi – matnshakllanadi:
Ana, yanabiraravako‘rindi. AravaningketidaGulsumopakelardi. Buaravadahamqopvachamadonlarorasidaayollarvayoshbolalaro‘tirishibdi. O‘rtadajigarrangadyolgao‘ralibolganbirayolcho‘zilibyotibdi. Aravabuviningdarvozasigakelibto‘xtadi... (O.YOqubov)
YUqoridakeltirilgannutqparchasidanko‘rinadiki, matnningbirinchikomponentidakeltirilgan “arava” haqidagifikrbirinchigapdato‘laochilmayqolgan. “Arava” haqidagikengroqtafsilotkeyingigaplaryordamidaizohlangan: ubilanbog‘liqvoqea-hodlisalar, ungaxosasosiybelgilar, ma’lumotlarsanabko‘rsatilgan. SHubilanmatnningyanabirko‘rinishihosilqilingan.