Tili va adabiyoti universiteti

Келеман  Я.  Текст  и  значение  /  Семиотика  и  художественное  творчество.    -М.:  Наука,  1977, 
с.120. 
        
62
  Кожевникова К. Об аспектах связности в тексте как целом / Синтаксис текста.  -М.: 1979, с. 
50. 
        
63
  Брчакова Д. О связности в устных коммуникатах / Синтаксис текста. -М.: 1979.   -С. 250- 260. 
      
64
 
Каньо  З.  Заметки  к  вопросу  о  начале  текста  в  литературном  повествовании  /  Семиотика  и 
художественное творчество. -М.: Наука, 1977, с. 229. 

---

 
28 
Shubhasizki,  matn  alohida  va  mustaqil  birlik  bo‘la  olishi  uchun  uning 
boshlanish  va  tugallanish  chegarasi  bo‘lishi  shart,  ana  shu  ikki  tomondan 
bo‘ladigan chegaralar orasidagi qism yaxlit butun bo‘la oladi. Shuning uchun 
ham  aksariyat  matn  tadqiqotchilari  bog‘lanishlilik  va  yaxlitlikning  matnning 
ontologik  xususiyatlari  sirasiga  kiritishni  ma’qul  deb  biladilar.  Ayni  paytda 
ular yaxlitlik, eng avvalo, mazmuniy kategoriya bo‘lsa-da, ham sintaktik, ham 
ma’noviy  bog‘lanishlilikka  asoslanishini  ta’kidlaydilar.
65
  Ammo  shuni  ham 
aytmoq  kerakki,  sintaktik  bog‘lanishlilik  ham  ma’noviy-mazmuniy 
bog‘lanishliliksiz yuzaga chiqa olmaydi. Shunga ko‘ra bog‘lanishlilikni ham, 
yaxlitlikni  ham  matnning  mazmuniy-sintaktik  kategoriyasi  sifatida  baholash 
maqsadga  muvofiq. O.I.Moskalskaya  matnning yaxlitligi, uni tashkil etuvchi 
unsurlarning zich bog‘langanligi hozirgi tilshunoslikda  matnning kogerentligi 
(lotincha  cohaerens  –  bog‘li,  o‘zaro  bog‘langan)  nomini  olganligini,  bu 
tushuncha molekulyar fizikadagi kogeziya (ya’ni molekulalarning jismda bir-
biri bilan qo‘shilishi) termini bilan ham juda obrazli bir tarzda ifodalanishini 
aytadi  va  shunday  yozadi:  “Matnning  kogerentligi  faqat  mazmuniy  hodisa 
emas. U bir paytning o‘zida o‘zaro shakl, mazmun va funksiya munosabatida 
bo‘luvchi struktur, mazmuniy va kommunikativ yaxlitliklar sifatida namoyon 
bo‘ladi”.  Matnning  alohida  oliy  kommunikativ  birlik  sifatida  yashashi  ham 
ana shunga ko‘radir. Bog‘lanishlilik va yaxlitlikni  matnning ontologik,  ya’ni 
mavjudlik belgisi deb ta’kidlanishi ham bejiz emas. 
O‘zbek  tilidagi  matn  muammolari  bilan  muntazam  shug‘ullanib 
kelayotgan  A.Mamajonov  va  M.Abdupattoyevlar  ham  matn  tarkibidagi 
bog‘lanishlilikka,  grammatik  va  mazmuniy  umumiylikka  ko‘ra  uzvlarning 
birikuviga    alohida  urg‘u  beradilar:  “Matn  -  sintaksisning  tekshiruv  ob’ekti. 
Sintaktik hodisa sifatida matn maxsus leksik-grammatik va umumiy mazmun 
talabi bilan birikkan birdan ortiq mustaqil gap turlarining yig‘indisidan iborat. 
Matn  o‘ziga  xos  murakkab  sintaktik  strukturaga  ega  bo‘lgan  nutqning  eng 
yirik ifodasidir”.
66
 
Tilshunoslikda  matnga  berilgan  juda  ko‘p  va  xilma-xil  ta’riflarning 
deyarli  barchasida  ayni  shu  bog‘lanishlilik  va  yaxlitlik  belgisi  u  yoki  bu 
tarzda  o‘z  ifodasini  topgan.  Masalan,  nemis  tilshunosi  V.Dressler  “Matn 
sintaksisi” nomli maqolasiga X.Vaynrixning “Matn – bu, shubhasiz, shunday 
butunlikki,  unda  barcha  narsa  o‘zaro  bog‘langandir”  shaklidagi  ta’rifini 
epigraf  qilib  olgan.
67
  Yoki  boshqa  bir  tadqiqotchining  matnga  bergan  ta’rifi 
mana  bunday:  “Yaxlitlikni  nazarda  tutgan  holda  zamon  yoki  makonda 
joylashtirilgan gaplarning har qanday ketma-ketligi matn hisoblanadi”.
68
 
 
          
65