Tili va adabiyoti universiteti

Каримова Р.А Семантико-структурная организация текста (на материале устных спонтанных 
и письменных текстов): Автореф. дисс. ...д-ра филол. наук. –М., 1992.-С. 6- 27. 
        
48
 
Долгова О.В. Синтаксис как наука о построении речи. –М.: Высшая школа, 1980.-С. 40-41. 
          
49
  Хегай В. О понятии дискурс // Филология масалалари, 2006, N 2 (11), 63-66-б. 

---

 
22 
qo‘llash  ham  keng  tarqalganligini  kuzatish  mumkin.  Tadqiqotchilar  fransuz 
filologiyasida  “diskurs”  termini  bir-biridan  farqli  to‘rt  xil  ma’noda 
qo‘llanishini aytadilar.
50
 
A.I.Gorshkov  alohida  ko‘rsatib  o‘tganidek,  lingvistik  adabiyotlarda 
“diskurs”  terminining  qat’iy  bir  ma’nosi  yo‘q,  u  ifodalaydigan  hodisalar 
diapazoni juda keng, ya’ni “matnning qismi”dan  yaxlit “nutq”qacha bo‘lgan 
hodisalarni  ifodalash  uchun  ishlatiladi.  Bu  so‘zning  ma’nosi  fransuzcha 
discours  –  “nutq”,  “so‘zlash”  demakdir.
51
  Uning  qayd  etishicha,  “diskurs” 
so‘zi    “matnning  qismi”    ma’nosida    termin    bo‘la    oladi,  ammo  u      matn   
muammosi turlicha nuqtai nazarlardan turib tadqiq etilgan juda ko‘p lingvistik 
adabiyotlarda  “frazadan  katta  birlik”,  “murakkab  sintaktik  butunlik”,  “matn 
komponenti”,  “registr”,  “jumla”,  “prozaik  strofa”,  “sintaktik  kompleks”, 
“monologik jumla”, “kommunikativ blok” kabilar bilan sinonim bo‘lar ekan, 
“diskurs”  terminiga  ehtiyoj  yo‘qligini  ta’kidlaydi.
52
  Biz  ham  shunday  deb 
hisoblaymiz.  “Diskurs”  termini  haqidagi  mazkur  mulohazalardan  maqsad  bu 
so‘zning  asl  ma’nosi  “nutq”,  “so‘zlash”  ekanligini,  adabiyotlarda  bu 
terminning  “matn”ga  sinonim  sifatida  qo‘llanganligini  ta’kidlash  va  shu 
tarzda matnning yozma ham, og‘zaki ham bo‘laverishiga yana bir marta urg‘u 
berishdan  iborat  edi.  Demak,  matn  og‘zaki  yoki  yozma  shakldagi  yaxlit 
nutqiy asardir. 
Matnning ham til, ham nutq birligi ekanligi haqidagi qarash, yuqorida 
ta’kidlab o‘tganimiz kabi, tadqiqotchilarning asosiy ko‘pchiligi tomonidan tan 
olingan.  Gap  qoliplari  tilda  mavjud  bo‘lgani  va  bu  qoliplarning  bevosita 
realizatsiyasi  nutqda  voqe  bo‘lgani  singari  til  sistemasida  matn  yaratishning 
ham umumiy qoidalari, qoliplari, “formulalari”
53
 bor. Mazkur qoliplar asosida 
nutqda matn yaratiladi. Shuning uchun ham gap qanchalik ham til, ham nutq 
hodisasi bo‘lsa, matn ham shunchalik ham til, ham nutq hodisasidir. To‘g‘ri, 
gapga xos qonuniyatlar, qoidalar, kategoriyalarni matnga bevosita tatbiq etish 
mumkin  emas.  Chunki  aytilganiday,  matn    gapdan  yirik,  oliy  kommunikativ 
birlik  va  uning  yaratilishida  mutlaqo  farqli  qonuniyatlar  amal  qiladi. 
O.L.Kamenskaya  juda  o‘rinli  ta’kidlaganidek,  matn  strukturasining  til 
qonuniyatlari  bilan  chegaralanishi  bir  qadar  kuchsiz,  ayni  shu  xususiyat 
anchayin  katta  hajmdagi  matnda  eng  murakkab  fikr-g‘oyani  batafsil  bayon 
qilishga  imkoniyat  beradi.  Lekin  matn  strukturasining  til  qonuniyatlari  bilan 
kuchsiz chegaralangan bo‘lishiga qaramasdan, uning uzvlari o‘rtasidagi aloqa 
majburiydir,  ayni  paytda  bu  aloqa  o‘ziga  xos  xarakterga  ega.  Matnlarni 
 
       
50
  Хованская З.И. Анализ литературного произведения в современной французской филологии. 
–М.: Высшая школа, 1980.- С.143-144. 
       
51
    Миловидов  В.А.  Текст,  контекст,  интертекст:  Введение  в  проблематику  сравнительного 
литературоведения. – Тверь: ТвГУ, 1998, с. 39. 
          
52
  Горшков А.И. Кўрсатилган асар, 66-67-б. 
          
53
  Бархударов Л.С. Текст как единица языка и единица перевода / Лингвистика текста. 
Материалы научной конференции. –М., 1974, с. 40-41. 

---

 
23 
tuzishning  umumiy  qoidalari,  albatta,  bor,  biroq  bu  qoidalarning  tabiati  gap 
tuzish qoidalaridan nisbatan kuchsiz qat’iyligi bilan farq qiladi. Ammo til va 
nutqqa 
munosabati 
masalasida 
gap 
va 
matn 
o‘rtasida  muayyan 
o‘xshashlikning borligi tabiiy. 
Nemis  tilshunosi  V.Dressler  til  sistemasining  birligi  bo‘lgan  matnni 
(“tekstema”,  “potensial  matn”,  “emik  matn”)  va  nutq  birligi  bo‘lgan  matnni 
(“aktual  matn”,  “konkret  talaffuz  qilingan  matn”,  “etik  matn”)  farqlash 
lozimligini  alohida  ta’kidlaydi.  M.Xellidey  tilning  matn  yaratuvchilik 
vazifasini  tilning boshqa  asosiy vazifalari qatorida unga  organik xos bo‘lgan 
vazifa sifatida qaraydi va uni faqat nutq doirasi bilan chegaralab bo‘lmasligini 
aytadi.
54
  
Umuman,  aytish  mumkinki,  matn  ham  til  birligi,  ham  nutq  birligidir 
degan qarash bugun anchayin keng tarqalgan. 
Tilshunoslikda  til  strukturasining  sathlari  masalasi  har  qanday 
tadqiqot uchun muhim ekanligi ma’lum. Til tadqiqi jarayonida tahlilning turli 
bosqichlarida  fonologik,  morfologik,  sintaktik  va  leksik-semantik  sathlar 
farqlanadi.
55
 Matn mazkur sathlar ierarxiyasida qaerdan joy oladi? Umuman, 
matn til strukturasining alohida sathi bo‘la oladimi? 
Uzoq  vaqtlar,  matn  lingvistikasi  keng  rivoj  topgunga  qadar 
tilshunoslikda bu masalada bir fikr ustivor edi, ya’ni til birliklarining ierarxik 
(pog‘onali)  strukturasida  oliy  birlik  sifatida  gap  e’tirof  etilgan.  Masalan, 
mashhur  fransuz  tilshunosi  E.Benvenist  gapni  segmentlash  (bo‘laklarga 
ajratish)  mumkinligini,  ammo  uni  biron-bir  boshqa  yuqori  sath  birligining 
tashkil  etuvchisi  sifatida  qarab  bo‘lmasligini  ta’kidlaydi  va  shunday  deb 
yozadi:  “Gap  faqat  biron-bir  boshqa  gapdan  oldin  yoki  keyin  kelishi,  ular 
bilan ketma-ketlik munosabatida bo‘lishi mumkin. Gaplar guruhi gap sathiga 
nisbatan  alohida  sath  birligini  shakllantira  olmaydi.  Kategorematik  (gap) 
sathdan yuqorida joylashgan til sathi yo‘q.”
56
 
Rus  tilshunosi  M.Y.Blox  til  birliklari  va  til  sathlari  munosabatini 
yaxlit sistema tarzida tadqiq etar ekan, tilning eng kichik birligidan tortib, eng 
yirik  birligi  -  matngacha  bo‘lgan  ierarxiyaning  mohiyatiga  alohida  e’tibor 
beradi. Ayniqsa, gap va matnning til sathlariga munosabati masalasida aniq va 
asosli  fikrlarni  bayon  qiladi.  U  gapni  sath  shakllantiradigan  birlik  sifatida 
“propozema”  deb  nomlaydi  (gapning  semantik  asosini  ifodalovchi 
“propozitsiya” so‘zidan) va propozematik sath til belgisi segmentining oxirgi 
yuqori  chegarasi  emasligini,  propozematik  sath  ustida  mustaqil  gaplarning 
 
          
54