18
bo‘lishini alohida qayd etadi.
43
Matnni lingvistik tadqiqot ob’ekti sifatida rus
tilshunosligida ilk o‘laroq batafsil o‘rganganlardan biri I.R.Galperin
“matnning ontologik va funksional belgilarini namoyon etadigan etakchi
jihatlar”dan
biri
sifatida
“yozma
hujjat
tarzida
reallashadigan
tugallanganlik”ni alohida ta’kidlab ko‘rsatadi. Uningcha, matn yozuvda qayd
etilgan nutqiy asardir.
Ammo matnning yozma yoki og‘zakiligi uning ontologiyasi va
funksiyasiga nechog‘lik bog‘liq yoki bog‘liq emasligi muallif tomonidan
aniq-tiniq ko‘rsatib berilmagan. Matnning mohiyati va kommunikatsiya
jarayonida bajaradigan vazifasi faqat yozuv bilan chegaralanadigan bo‘lsa, bu
yirik kommunikativ birlikning tildagi o‘rni qanday belgilanishi haqidagi
masala ochiq qolgan.
Aytish kerakki, matn lingvistikasi muammolari bilan jiddiy
shug‘ullangan juda ko‘pchilik tilshunoslar matnning yozma ham, og‘zaki ham
bo‘laverishi mumkinligini aytadilar.
44
Chindan ham, ayni shu fikr ilmiy-
mantiqiy jihatdan to‘la asosga ega va u matnning mavjud mohiyatini to‘g‘ri
aks ettiradi.
Z.Y.Turayeva matn lingvistikasining umumiy nazariyasiga ko‘ra
uning predmeti sifatida og‘zaki yoki yozma nutq mahsuli bo‘lgan matnni
olish mumkinligini aytadi, ammo matnni tor ma’noda, ya’ni faqat yozma nutq
mahsuli sifatida talqin qilish maqsadga muvofiq ekanligini ta’kidlaydi. U
I.R.Galperin tomonidan ilgari surilgan yozma matn talqinini ma’qullaydi va
quyidagicha yozadi: “Agar og‘zaki nutqqa tovushlar orqali namoyon bo‘lish
xos bo‘lsa, matn uchun grafik gavdalanish xarakterlidir. Agar og‘zaki nutqni
bir yo‘nalishlilik (“lineynost”) farqlab tursa, matnga ko‘p o‘lchovlilik xosdir.
Og‘zaki nutq bir yo‘nalishlidir, chunki u faqat tovush orqali gavdalana oladi.
Yozuv (grafik yoki magnit tasmasidagi) uning sifatini o‘zgartiradi. Shunday
qilib, og‘zaki nutq qaytishsizdir, ya’ni aytildimi, uning biror parchasiga
qaytish mumkin emas. Matn ko‘p o‘lchovlidir, chunki uning istalgan
bo‘lagiga ko‘p marta qaytish mumkin. Agar nutq harakat, jarayon bo‘lsa,
matn ikkiyoqlama tabiatga ega, ya’ni u ham tinch holatda, ham harakatda
bo‘la oladi. Agar nutqning zamonda mavjudligi shu nutqning talaffuz vaqti
bilan chegaralangan bo‘lsa, matnning mavjudligi amaliy jihatdan hech narsa
bilan chegaralanmagan.”
45
43
Лосева Л.М. Ko‘rsatilgan asar, 4-b.
44
Гаузенблас К. О характеристике и классификации речевых произведений / Новое в
зарубежной лингвистике. Вып. 8. Лингвистика текста. -М.: Прогресс, 1978, с. 63-64;
Михель Г.
Основы теории стиля / Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 9. Лингвостилистика. -М.: Прогресс,
1979, с. 271;
Николаева Т.М. Текст / Русский язык. Энциклопедия. -М.: Сов. энциклопедия, 1979, с.
348;
Ҳожиев А. Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати. -Тошкент: Ўқитувчи, 1985, 88-б.;
Do'stlaringiz bilan baham: