Dialektologik atlas shevalar korpusida bazaviy ma’lumotlar ombori sifatida
Dialectological atlas of the dialects corpus as a basic datebase
Xolova Muyassar Abdulhakimovna
*
*
Annotation:
This article focuses on the research conducted in the field of linguistic
geography, focusing on the role of the Kipchak dialect in the Uzbek language, the population of
the ethnic dialect living in Boysun district, "j" and “y” on the sound dialects Tajik-speaking
population, bilingual population.
Key words:
body of dialects, linguistic atlas, Kipchak languages, representatives of
dialects of Boysun district, structure of phonemes in dialect, interactive maps, phonetic, lexical,
syntactic and morphological distribution of dialects, phonetic meta-metrics.
Shevashunoslikda soʻzlashuv jarayonlarini transkripsion shaklda yozib olish, shevaga oid
materiallarni izohlash orqali dialektning oʻziga xos xususiyatlarni tadqiq etish, shevalar
tadqiqotiga bagʻishlangan monografiyalar, lugʻatlar yaratiladi hamda dialektal atlaslar tuziladi.
Ayni shu jarayon dialektologiyaning lingvistik geografiya bilan kesishgan davridir [A.
Shermatov. 1981, 7].
Dialektologik atlas
– bu biror til yoki dialektga xos xarakterli lingvistik
xususiyatlarning tarqalish chegarasini aks ettirgan albom, kitob shaklida nashr etilgan, sheva
yoki til hodisalarini kompleks joylashtirgan va ranglar vositasida jilo berilgan, maxsus dastur
(programma)-sorovnoma asosida tayyorlangan, malum til yoki shevalarga xos xarakterli
xususiyatlarning tarqalish chegarasini aks ettiruvchi lingvistik kartalarning izchil toʻplamidir
[https://uz.wikipedia.org/wiki/Lingvistik_atlaslar].
XIX asr oxiri XX asrning boshlarida XX dialektologik atlaslarning dastlabki namunalari
yaratildi. Ayni osha davrlardan Germaniya hududida yashovchi mahalliy xalq shevalari yigʻilib,
lugatlari tuzilgan. “Nemis tili atlasi” (1826-1926 yillar), “Nemis leksikologik atlasi” (Marburg
*
Termiz davlat universiteti doktoranti,
xolovam@tersu.uz
466
Nemis dialektologik instituti); Edmon va Jilyeron tomonidan yaratilgan “Fransuz tili atlasi” (12
jild, 1902-1912 yillar oraligi); Yud va Yaberg tomonidan nashr etilgan .
Ayni kunga kelib rus tilshunosligida shevaga xos xaritalarni ma’lum bir korpusga
solinganligining guvohi boʻlishimiz mumkin, ya’ni rus tili dialektologik atlas (sobiq SSSR
hududi Markaziy Yevropa qismi) korpusi, Rus tili milliy korpusi [https://ruscorpora.ru/new/]ning
ichki dialektologik korpusi, “Rus qishloq tili” dialektologik atlasi [
http://www.gramota.ru
],
regional etnolingvistika [
http://www.ethnolex.ru
] kabi korpuslarni tuzish jarayonida barcha
shevalarning tarkibiy qismlari oʻrganib chiqildi va tuzish ishlari amalga oshirildi. mavjud
korpuslardan (turkiy tillarga xos bolgan dialektologik korpuslarning yetarli emasligini hisobga
olgan holda) shevalar boyicha dialektologik atlas tuzishda namuna sifatida foydalanish
mumkinligini ta’kidlash joiz (bunda, albatta, Oʻzbek tilining agglyutinativ xususiyatlari hisobga
olinadi).
Shevaga oid xaritalar:
a) til tizimidagi shevaga xos bolgan hodisalarning mohiyatini ochish uchun xizmat qilishi;
b) lingvistik tadqiqotlarning aniq soha doirasida olib borilishi bilan izohlanishi;
c) aksariyat nutqiy jarayonda kuzatiluvchi malum bir shevaga xos xususiyatlarning hududiy aks
ettirilishi;
d)an’anaviy va kundalik-maishiy hayotni ifoda etuvchi leksik birliklarning farqlarini koʻrsarib
otishi bilan boshqa dialektologik korpuslardan farqlanadi.
Lingvistik geografiya yoʻnalishida Oʻzbek shevalari ustida tadqiq ishlari 1944 yillarda
boshlandi, yani professor Borovkov tomonidan oʻzbek tilidagi sheva va lahjalarini oʻrganish
maqsadida belgilangan leksemalar, fonetik, morgologik-sintaktik birliklarga oid savol-javoblar
aks etgan anketalar tuzildi. Dialektologik xaritalarning hozirgi kunga kelib кorpusga tushirilishi
qipchoq dialektining tarkibiy bir qismi sifatidagi Boysun shevasi xaritasining asosiy xususiyati:
fonetik, leksik, sintaktik va morfologik sathlarda tarqalish hududini aniq belgilab beradi.
Yaratilgan qulay va tushunarli interfeys foydalanuvchi tomonidan tadqiqot uchun vaqt sarfining
tejalishiga olib keladi.
Bir qarashda ushbi dialektologik xarita tuzish uchun ekspeditsiya uyushtirish va
ma’lumotlar yigish oson, hech qanday tayyorgarlikni, shevashunoslikka doir chuqur
ma’lumotlarni bilish talab etilmaydigan mashgʻulotga oʻxshaydi. Ammo sheva boyicha
ma’lumot toʻplayotgan talaba koʻpda ham etnik aholidan tayyorlangan ma’lumotlar bazasining
shevashumoslikka oid qiymatini bilmasligi mumkin. Bundan tashqari shevaga oid yigʻilayotgan
materiallarning tarkibiy qismidagi fonetik, leksik, morfologik va sintaktik jihatlarni toʻlaqonli
tahlil qila olish koʻnikmasi talab qilinishini koʻzda tutmoq kerak. Sheva yigishni iloji boricha,
ushbu sohaning malakali vakili olib borgani maqsadga muvofiq, sababi u sheva vakili bilan
muloqotga kirishishi osonroq amalga oshadi. Tadqiqotchi aholi vakillaridan: “Bu soʻz sizlarda
nima deyiladi?”, “Bu nima?”, “Qanday pishiriladi?”, “Qanday tayyorlangan?” va hokazo
savollar orqali shevaga doir tilshunoslikning barcha sathlariga tegishli ma’lumotlar bazasini
yaratadi.
Interaktiv kartalar bugungi kunda nafaqat dialektologiya, balki tilshunoslikning til tarixi,
etnografiya kabi sohalarining oldida turgan masalalarga javob topishda yordam beradi.
Dialektologik atlas oʻz ichiga fonetik, morfologik, leksik, uslubiy va sintaktik tahlil jarayonini
tezlashtiradi,
avtomatik
xulosalash
tizimi
vositasida
tadqiqotchi
vaqtdan
yutadi.
Foydalanuvchiga qulaylik tugʻdirish maqsadida uch bosqich menyuli interfeys ishlab chiqish
darkor:
1. Tilning sathlararo tanlovi asosida
-fonetik
-leksik
-morfologik
-sintaktik
467
2. Til sathining ichki tanlovi (tilning mos keladigani ichki turini tanlash menyusi) asosida.
Masalan: morfologik ( ot, sifat, son).
3. Aniq bir tilga xos bolgan sheva muqobilligi, oxshashligi, nooxshashligi .
Lingvistik hodisalarning tayanch sozlar va qurilmalarda turli xil vaziyatdagi lingvistik
hodisalarning oziga xos uygʻunligi shaklida.
Bunda ortacha 250-300 talar atrofida aniq lingvistik tayanch sozlar, izoglossalar (Yani
soʻzlar ichida keluvchi belgilangan hodisalarga tayanuvchi) beriladi. Bu fonetik muvofiqlik
asosida bolishi mumkin. Oʻzbek shevalari fonemalarning tarkibi murakkabdir. Oʻzbek dialektiga
qarluq-chigil-uygʻur, qipchoq, ogʻuz lahjalari kiradi. Oʻzbek tilshunosligida shevalarning
fonetik, leksik, grammatik, xususiyatlariga oid T.Yoʻldoshev [Tojikistondagi oʻzbek shevalari
morfologiyasi (fe’l). 1986], S.Ibragimov [Fargʻona shevalari kasb-hunar leksikasi. 1959],
Q.Muhammadjonov (Janubiy Qozogʻiston oʻzbek shevalari morfologiyasi. 1983), N.Rajabov
[Oʻzbek shevalarida fe’lning morfologik tuzilishi. 1990]., Olim X. Doniyorov
[Oʻzbek xalqining
shajara va shevalari. 1968]
oʻzbek xalqinining shakllanishida qipchoqlar asosiy oʻrinni egallagan
deb hisoblaydi va Vahobovning fikriga qoʻshilgan holda oʻzbeklar va ularning shevalarining
yuzaga chiqishining uch guruh ga boʻlib koʻrsatadi [Sanaqulov U., Karimov S. ILM. AXBOR.
2017. 2-son. ISSN 2091-5446]:
1.
turk-oʻzbeklar;
2.
qipchoq-oʻzbeklar;
3.
oʻgʻuz-oʻzbeklar.
Qipchoq shevasi qadimgi qipchoq tili tasirida yuzaga kelgan bolib, qipchoq tili - qipchoq
qabilalari tili hisoblanadi va turkiy tillar guruhiga kiradi. Umumiy dashti qipchoq nomi bilan
mashhur boʻlgan Yevroosiyo mintaqalarida tarqalgan bu til XIII asrdan boshlab Oltin Oʻrdaning
oʻzaro muloqoti uchun moljallangan til boʻlgan, vaqt otishi bilan qorachoy-bolqor, tatar, qozoq,
boshqird, qoraqalpoq kabi tillarning ham asosiga kirib oʻzlasha borgan. Qipchoq tillari oz
navbatida garbiy va sharqiy tillariga bolinadi. Gʻarbiy va sharqiy qipchoq tillarining oʻziga xos
farqi
au
diftongi rivojlanishi hisoblanadi: gʻarbiy qipchoqlarda u saqlangan (tau — 'togʻ',
masalan, qozoq tilida), sharqiylarda qadimgi darajada "ou"ga oʻzgargan, keyingi tortiluv bilan
birga (qirgʻizcha too, janubiy oltoycha tuu, shevalarda tou) [https://enc.for.uz/wiki/Qipchoq_tili].
Boysun shevasi “j”lovchi vakillarining shevalarida esa aynan garbiy qipchoq tillarida mavjud
tav-tog shaklida talaffuz etilishini kuzatish mumkin.
Shuni ta’kidlash joizki, xalq shevalarining unlilar tizimida qarluq-chigil-uygur lahjasi 9-
10 mustaqil unli fonema, oguz lahjasi 18 ta [Reshetov V.V., Soabdurahmonov Sh. 1978:21],
Surxondaryo, Qashqadaryo viloyat j-lovchi Oʻzbek shevalarida 9-10 fonema mavjudligini aytib
oʻtadi [Rahimov S. 1985]. S. Ashirboyev esa qarluq-chigil-uygur lahjasidagi dialekt va
shevalarda 13 ta unli mavjudligini, singarmonizmsiz shevalarda 6-7 ta, singarmonizmli shevalar
11 ta mustaqil unli fonemaning mavjudligini ta’kidlab oʻtadi [S.Ashirboyev.2016: 15].
Bizning tadqiqot obyektimiz Boysun tumani j-lovchi sheva vakillarining shevalari
korpusi boʻlganligi tufayli, sheva korpusining fonetik metarazmetkasi uchun quyidagi unlilar
tizimini oz ichiga olgan fonemalar jadvali tavsiya etiladi [Kholova M.A.,
Journal of Critical
Reviews., Vol 7, Issue 5, 2020., ISSN- 2394-5125]:
1-jadval
Tilning ishtirokiga
koʻra
Til oldi
Til orqa
Lablarning
ishtirokiga koʻra
lablanmagan
lablangan
lablanmagan
lablangan
Kirill
yozuvi
Lotin
yozuvi
Kirill
yozuvi
Lotin
yozuvi
Kirill
yozuvi
Lotin
yozuvi
Kirill
yozuvi
Lotin
yozuvi
Ogʻiz-
ning
Yuqori
tor
И и
Ъ ъ
I: i:
I i
Ü ü
Ы ы
Ь ь
Ȉ ȉ
Ȉ: ȉ:
У у
Ü ü
468
ochilish
darajasiga
koʻra
Oʻrta
keng,
oʻrta
tor
Е е
Э э
ϵ ϵ
E e
ɵ ɵ
Ö ö
O o
O o
Quyi
keng
Ǝ ǝ
Ä ä
A a
A a
ͻ ͻ
ā ā
Shu oʻrinda aytish joizki, nafaqat oliy ta’lim, balki oʻrta maktab oʻquvchilari uchun ham
oʻzbek shevalarning tarqalish oʻrnini koʻrsatadigan, shu bilan birga sheva xususiyatlarini bilan
koʻproq tanishish imkoniyati beruvchi test hamda shevalar lugʻati ilovasiga ega boʻlgan dialektal
qiyoslanmaydigan kartalar [A. Shermatov. 1981: 19] ni tuzish yosh avlodni oʻz shevasiga
boʻlgan qiziqihni kuchaytiradi hamda ona tili sohasiga e’tiborini qaratgan ma’lum bir
oʻquvchilar qatlamidan aynan tilshunoslikda shevashunos tadqiqotchilarning yetishib chiqishiga
zamin yaratadi[http://gramota.ru/book/village/].
«Язык русской деревни» (rus qishloq tili) dialektologik xarita maktab oquvchilari uchun
moʻljallangan bolib, ular uchun noodatiy xaritalaridan biri hisoblanib, unda geografik yoki
tarixiy xaritalardagi holat kuzatilmaydi, yani bunda tilga oid shevaga mansub birliklar
tilshunoslikning 3 sathda jami 25 ta xaritani oz ichiga oladi:
1.
Leksikologiya (1-11 xarita) 11 ta.
2.
Fonetika (12-17 xarita) 6 ta.
3.
Grammatika (18-25 xarita) (morfologiya+sintaksis) 8ta.
Shu orinda aytib otish kerakki, “Rus qishloq tili” dialektologik xarita barcha yuqorida
keltirilib otilgan xaritalarning tuzilishi qishloq hayoti va u bilan bogliq tushunchalarni oz ichiga
oladi va (masalan: leksik xarita - “yer haydamoq” feli, qishloq yoshlarining kechki bazmlarining
nomlanishi, qulupnaylarning nomlanishi; fonetik xarita – “i”lovchi va “ya”lovchi hududlar, “g”
tovushi va “v”tovushi ornida qoʻllanuvchi tovushlar, “ts” tovushi ornida “ch” tovushi ishlatilishi;
grammatik xarita- kelishiklar bilan bogʻliq xaritalar (dialektnaya forma datelnogo I predlojnogo
padejey yedinstvennogo chisla sushestvitelnix III skloneniya (v peche, k peche), forma
tvoritelnogo padeja mnojestvennogo chisla sushestvitelnix I i II skloneniya (za domami, za
domam)), felning shaxs-son shaklida oʻzgarishi (forma 3-go litsa mnojestvennogo chisla
glagolov
II
spryajeniya
s
udareniyam
na
osnove
(lubyat,
lubyut)))
[http://gramota.ru/book/village/].
Shevashunos tadqiqotchilarning ishlarini bir qadar yengillatish uchun shevadagi til
hodisalarni bir-biriga solishtirish, qiyoslash-chogʻishtirish imkonini beruvchi dialectal
birliklarning variativligini koʻrsatuvchi bir qancha interaktiv kartalarni tuzish mumkin. Masalan,
kuzatishlarimiz shuni koʻrsatadiki, qipchoq shevasiga “j”lovchi shevaga oid shevaga xos 40 ga
yaqin fonetik xarita, 32 ga yaqin morfologik xarita, kamida 95 ga yaqin leksika [A. Shermatov.
1981 y.] orqali leksik xarita tuzish mumkin va bu xaritalarni bir korpusga joylab, statistikasini
keltiradigan boʻlsak, respublikaning har bir hududiga tegishli boʻlgan shevalarga oid til
birliklaridagi oʻzgarishlarni solishtirish imkoni tezlashadi va bu tadqiqotlarning amalga oshishi
ham u qadar uzoq vaqtni egallamaydi, shu bilan birgalikda yosh tadqiqotchilarning hech qanday
kuch va vaqt sarflamay ma’lumot bazalariga kirish uchun yagona baza tuzilar edi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib Boysun “j”lovchi sheva qipchoq shevasining tarkibiy
qismi ekanligini hisobga olib birinchi oʻrinda tumanning shevaga xos dialectal atlasi, tuman
aholisining tilga oid sheva darajasini egallashini 5 qatlam asosida koʻrsatib berish lozim boʻladi:
Mahalla fuqarolar yigʻini
Sheva
“y”lovchi
aholi
“j”lovchi
” aholi
“y”lovch
i va
“j”lovchi
aholi
Tojik
tilida
soʻzlashu
vchi aholi
Bilingviz
m ta’siri
(tojik+oʻ
zbek)
469
1.
Gaza: a) Gaza;
b) Diydorkam
(Otabezori)
+
2.
Pulhokim
+
3.
Dashtigʻoz
+
4.
Inkobod
+
5.
Duoba (Doʻgʻoba):
tarkibida Gumatak va
Qayroq qishloqlari
“j”lovchilar
+
+
+
6.
Xoʻjayidod
(Qoʻrgʻoncha)
+
7.
Dehibolo
+
8.
Oʻrmonchi (Avlod)
+
9.
Mehriobod
10.
Hunarmandlar
+
11.
Koʻchkak
12.
Bogʻiboli
+
13.
Koʻlqamish (Kofrun)
+
14.
Pasurxi:
a)
Pasurxi;
b)Qoraboʻyin.
+
15.
Shirinobod
+
16.
Bibishirin
+
17.
Boshrabot
+
18.
Toʻda
+
19.
Sayrob
+
20.
Munchoq
Koʻp-roq
“j”lov-
chi, qis-
man
“y”lov-
chi
21.
Chilonzor
+
22.
Xoʻjabulgʻon
+
23.
Temirdarvoza
+
24.
Darband
+
25.
Danajom (Dahnaijom)
+
26.
Shifobuloq
+
27.
Yuqori Machay
+ (“o”-
lashish)
+
28.
Oʻrta Machay
+
29.
Qizilnavr
+
30.
Tillakamar
+
31.
Shoʻrsoy
+
32.
Poygaboshi
+
33.
Obi
+
34.
Kosiblar
+
35.
Tuzbozor
+
36.
Toqchi
+
470
37.
Chorchinor
+
38.
Ariqusti
+
39.
Mustaqillik
+
Prof. S.Rahimov Rabot (hozirda Boshrabot), Pitov, Yomchi, Kofrun, Istara, Toʻda, Istara,
Xoʻjabulgʻon, Chilonzor, Munchoq, Gʻorjak, Tillakamar, Kallamozor, Xoʻjaulkan, Dashtogʻoz,
Tangimush, Pudina, Sariqamish, Xomkon, Padang, Besherkak kabi aholi yashovchi punktlarni
“J”lovchi sheva vakillari ekanligini ta’kidlaydi [Rahimov S. 1985.].
Hozirga kelib, bu hududlarning ayrimlari boshqa tumanlar tarkibiga oʻtkazilganligi,
xususan: Kallamozor, Xoʻjaulkan, Xomkon-Sherobod tumaniga; Tangimush esa Bandixon
tumaniga qarashli ekanligini hisobga olsak, shevalarning tadqiqot maydoni qisqarishini eslatib
qoʻymoq lozim.
Tumanlarga oʻtkazilgan ekspeditstlar, aholi bilan suhbatlar jarayonlarida soʻnggi yillarda
Boysun tumanida oʻtkazilgan iqtisodiy-ijtimoiy islohotlarning natijasi oʻlaroq tub aholining
aloqa-aralashuv, ya’ni soʻzlashuv uslubiga ham nisbatan ta’sirini oʻtkazgan.
Birinchidan, Boshrabot (ilgari Rabot deb atalgan) MFY hisoblangan aholi yashaydigan
punktni olsak, qishloqda temiryoʻl qurilishigacha boʻlgan davrda aholining shevasida “jlashish
kuzatilgan boʻlsa-da, temiryoʻlning Boysun-Termiz-Toshkent yoʻnalishi qoʻyilgandan soʻng shu
atrofdagi yerlarga Bibishirin, Shirinobod, Avlod kabi tojik tili va oʻzbek tilida teng soʻzlovchi
(maktablarda oʻzbek tili guruhlarida farzandlarning koʻproq qismi oʻqitilishi ta’sirida) soʻzlovchi
vakillarining koʻchirilishi aholining “y”lovchi qatlami paydo boʻlishiga olib keldi.
Ikkinchidan, Prof. S.Rahimov Surxondaryoning shimoliy va shimoliy-gʻarbiy… shu
jumladan, Boysun tumani markazining ikki tilda (tojik+oʻzbek tilida) aralashtirgan holda
soʻzlashlarini ta’kidlaydi [Rahimov S. 1985: 24]. Ammo vaqt oʻtishi bilan ushbu hududlarda,
ya’ni Boysun tumani markazida, Poygaboshi, Obi, Kosiblar, Tuzbozor, Toqchi, Chorchinor,
Ariqusti, Mustaqillik kabi hudud vakillari shevalarida “y”lashish jarayonini kechishi va ushbu
aholi istiqomat punktlari maydonning kengayishi tuman infrastrukturasining oʻzgarishi,
ommaviy-axborot vositalari (telefon, internet)dan foydalanish imkoniyatlarining kengligi bilan
bogʻlash mumkin.
Uchinchidan, Boysunning Xoʻjayidod (Qoʻrgʻoncha), Dehibolo, Hunarmandlar,
Bogʻboli, Koʻchkak, Pasurxi: a) Pasurxi; b)Qoraboʻyin, Shirinobod, Sayrob, Darband,
Temirdarvoza kabi qishloqlarida aholining deyarli tojik tilida muloqot qilishini aynan shu
hududlarda tojik tilida oʻqish imkonini beruvchi oʻrta maktablarning mavjudligi bilan
tushuntirish mumkin.
Toʻrtinchidan, Pulhokim, Dashtigʻoz, Inkobod, Duoba (Doʻgʻoba): tarkibida Gumatak va
Qayroq qishloqlari “j”lovchilar, Koʻlqamish (Kofrun), Toʻda, Chilonzor, Xoʻjabulgʻon, Danajom
(Dahnaijom), Shifobuloq, Qizilnavr, Tillakamar kabi aholi yashovchi punktlarining aholi
“j”lovchi sheva vakillari hisoblanib, asosiy tadqiq manbayimiz aynan sheva vakillaring tiliga
asoslaniladi.
Beshinchidan, muntazam hayot sifatining oʻzgarib borishi nafaqat tuman aholisining
kundalik maishiy hayotiga, balki tuman aholi yashovchi punktlaridagi kishilarning sheva
maydonlarining oʻzgarishiga olib kelmoqda
Xulosa.
Hozirda ilm olishning onlayn tizimi joriy qilinayotgan bir paytda interaktiv
xaritalarning internet bazalarida paydo boʻlishi shevalar tadqiqotida fonetik, leksik, grammatik
sathlardagi tahlil va tadqiq jarayonlarini tezlashtiradi. Shevashunos olimlarning tadqiqotlarini
dunyo miqyosiga olib chiqadi va shu bilan birgalikda nafaqat oliy ta’lim, balki oʻrta maktab
oʻquvchilarning ham shevaga oid ma’lumotlar yaqindan boxabar boʻlishiga zamin boʻlib xizmat
qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |