|
Qoraqalpoq xalqining shakllanish Xolboyev Jo`rabek Oʻzbekistonning Fargona. Xorazm, Navoiy, Buxoro viloyatlarida, qoʻshni Turkmaniston, Qozogistonda, Rossiyada. Afgʻonistonda, Eronda bir necha ming Q. yashaydi. Qoraqalpoq tilida soʻzlashadi. Dindorlari — sunniy musulmonlar. Milodiy 2-asr oxiri — 4-asrlarda Orol boʻyi choʻllariga Sharqdan hunlar, 6—8-asrlarda esa turkiylar kelib mahalliy qabilalar bilan qisman aralashib ketgan. - Oʻzbekistonning Fargona. Xorazm, Navoiy, Buxoro viloyatlarida, qoʻshni Turkmaniston, Qozogistonda, Rossiyada. Afgʻonistonda, Eronda bir necha ming Q. yashaydi. Qoraqalpoq tilida soʻzlashadi. Dindorlari — sunniy musulmonlar. Milodiy 2-asr oxiri — 4-asrlarda Orol boʻyi choʻllariga Sharqdan hunlar, 6—8-asrlarda esa turkiylar kelib mahalliy qabilalar bilan qisman aralashib ketgan.
Moʻgʻullar istilosi davrida Rashididdin asarida "qavmi kulahi siyah" nomi bilan qayd etilgan. Chingizxon bosqini oqibatida Q. Gʻarbga — Volga boʻylariga, Sariqamish, Oʻzboʻy va Amudaryoning quyi oqimi boʻylariga koʻchishga majbur boʻlganlar
Mana shu etnik negizda Orol boʻyi ilk oʻrta asr xalqtari — bijanaqlar va oʻgʻuzlarning shakllanish jarayoni kechgan, ularning muhi-tida 8—10-asrlarda Q.ning ham shakllanishi boshlangan. 10-asr boshida bijanaqlarning bir qismi Gʻarbga, Jan. rus choʻllariga ketgan; Kiyev Rusi hududiga kelib joylashgan qabilalar rus yil-nomalarida "chyornne klobuki" ("qora qalpoqtar") deb nom olgan. Volga-Ural oraligʻida qolgan bijanaklarning sharqiy qismi Irtish havzasidan kslgan qipchoqtar bilan asta-sekin aralashib ketgan, ularning tilini qabul qilgan. Manbalarda qipchoq urugʻ-qabila ittifoqida "Q" atamasiga mos keluvchi "qora boʻrkli" etnonimi uchraydi. - Mana shu etnik negizda Orol boʻyi ilk oʻrta asr xalqtari — bijanaqlar va oʻgʻuzlarning shakllanish jarayoni kechgan, ularning muhi-tida 8—10-asrlarda Q.ning ham shakllanishi boshlangan. 10-asr boshida bijanaqlarning bir qismi Gʻarbga, Jan. rus choʻllariga ketgan; Kiyev Rusi hududiga kelib joylashgan qabilalar rus yil-nomalarida "chyornne klobuki" ("qora qalpoqtar") deb nom olgan. Volga-Ural oraligʻida qolgan bijanaklarning sharqiy qismi Irtish havzasidan kslgan qipchoqtar bilan asta-sekin aralashib ketgan, ularning tilini qabul qilgan. Manbalarda qipchoq urugʻ-qabila ittifoqida "Q" atamasiga mos keluvchi "qora boʻrkli" etnonimi uchraydi.
Qoraqalpoqlar yarim oʻtroq hayot kechirib, sugʻorma dehqonchilikni chorvachilik (ayniqsa, qoramol) va baliq ovlash bilan qoʻshib olib borganlar. Q.ning aksariyat qismi 16—18-asrlar oʻrtalarida Sirdaryoning oʻrta va quyi oqimi boʻylari (Turkiston, Jankent, Chirikrabot) hamda bir qismi Orol mintaqasida (Qoʻngʻirot, Shohtemir shahri) yashashgan. Biroq Yoyiq va Emba daryolari boʻylarida ham Q. istiqomat qilganliklari haqida maʼg lumotlar bor. - Qoraqalpoqlar yarim oʻtroq hayot kechirib, sugʻorma dehqonchilikni chorvachilik (ayniqsa, qoramol) va baliq ovlash bilan qoʻshib olib borganlar. Q.ning aksariyat qismi 16—18-asrlar oʻrtalarida Sirdaryoning oʻrta va quyi oqimi boʻylari (Turkiston, Jankent, Chirikrabot) hamda bir qismi Orol mintaqasida (Qoʻngʻirot, Shohtemir shahri) yashashgan. Biroq Yoyiq va Emba daryolari boʻylarida ham Q. istiqomat qilganliklari haqida maʼg lumotlar bor.
1743-yil qozoq xoni Abulxayrxon Q.ga hujum qilgan, natijada sirdaryolik Q.ning asosiy qismi 18-asrning 2-yarmida Sirdaryodan uning gʻarbyy irmogi — Janadaryoga koʻchgan. 18-asr oxirida Xiva xonlari Q.ni tobe etishga faol harakat qilishgan va oqibatda 1811-yil ular boʻysundirilib, Q.ning asosiy qismi Amudaryo havzasiga koʻchirilgan. Xiva xonlariga qarshi Q. bir necha marta (1827, 1855-56, 1858-59 yillar) bosh koʻtargan. 1873-yil Chor Rossiyasi istilosi natijasida oʻng qirgʻoq Amudaryodagi Q. Rossiyaga qoʻshib olingan. Bu yerda Amudaryo boʻlimi tuzilgan, Turkiston generalgu-bernatorliginint Sirdaryo viloyati tarkibiga kiritilgan. - 1743-yil qozoq xoni Abulxayrxon Q.ga hujum qilgan, natijada sirdaryolik Q.ning asosiy qismi 18-asrning 2-yarmida Sirdaryodan uning gʻarbyy irmogi — Janadaryoga koʻchgan. 18-asr oxirida Xiva xonlari Q.ni tobe etishga faol harakat qilishgan va oqibatda 1811-yil ular boʻysundirilib, Q.ning asosiy qismi Amudaryo havzasiga koʻchirilgan. Xiva xonlariga qarshi Q. bir necha marta (1827, 1855-56, 1858-59 yillar) bosh koʻtargan. 1873-yil Chor Rossiyasi istilosi natijasida oʻng qirgʻoq Amudaryodagi Q. Rossiyaga qoʻshib olingan. Bu yerda Amudaryo boʻlimi tuzilgan, Turkiston generalgu-bernatorliginint Sirdaryo viloyati tarkibiga kiritilgan.
Soʻl qirgʻoqda yashovchi Q. Xiva xonligi tasarrufida qolgan. Oʻrta Osiyoda shoʻrolar hokimiyati oʻrnatilgach, soʻl qirgʻoq va oʻng qirgʻoq Q.i Qoraqalpogʻiston avtonom oblastini tuzgan. 19-asr — 20-asr boshida Q.da xoʻjalik, ijtimoiy va oilaviy hayotda urugʻ-qabila tizimi va patriarxal-urugʻchilik munosabatlari qoldiqlari saqlanib qolgan. Rasmiy din — islomdan boshqa koʻpgina qad. diniy eʼtiqodlar mavjud boʻlgan - Soʻl qirgʻoqda yashovchi Q. Xiva xonligi tasarrufida qolgan. Oʻrta Osiyoda shoʻrolar hokimiyati oʻrnatilgach, soʻl qirgʻoq va oʻng qirgʻoq Q.i Qoraqalpogʻiston avtonom oblastini tuzgan. 19-asr — 20-asr boshida Q.da xoʻjalik, ijtimoiy va oilaviy hayotda urugʻ-qabila tizimi va patriarxal-urugʻchilik munosabatlari qoldiqlari saqlanib qolgan. Rasmiy din — islomdan boshqa koʻpgina qad. diniy eʼtiqodlar mavjud boʻlgan
Do'stlaringiz bilan baham: |
