Tili va adabiyoti universiteti

Пайдаланылған әдебиеттер: 
1.
Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы, 1977. 
2.
Болғанбаев Ә, Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен 
фразеологиясы. Алматы, 1997. 
3.
Алмаматова Ш.Т. Ўзбек тили фраземаларининг компонент таҳлили: Филол. 
фан. номзоди. ... дис. –Тошкент, 2008. 
4.
Маматов А.Э. Ўзбек тили фразеологизмларининг шакилланиш масалалари: 
Филол. фан. доктори. ... дис. – Тошкент.1999. 

---

272 
5.
Авакова Р.Ә. Фразеологиялық семантика. - Алматы: Қазақ университеті, 
2002. 
6.
Уызбаева Б.К.. Қазақ тіліндегі соматикалық етістік фразеологизмдердің 
этнолингвистикалық сипаты: дис. ... канд. Филол. ғыл- ң - Алматы, 1994. 
7.
Өтебаева Ш., Садыбекова Б.А. Қазақ жəне ағылшын тілдеріндегі 
соматикалық фразеологизмдер//Білім. - №6(54) 2010. 
Oʻzbek tilida oila konseptining ifodalanishi 
Expression of the concept of family in uzbek language 
 
Ahmedova Nargiza Shiхnazarovna

 
 
 
Annotation
. 
In the Uzbek language, the concept of family stands out by its national-
cultural character, actively usage and being expressed through lexical, paremiological, syntactic 
units. The concept of family is the basis of all the religious, enlightening, spiritual, socio-
political notions. 
Key words
:
anthropocentric linguistics, cognitive linguistics, concept, association, lexical 
units. 
 
Bilim olish va saqlash, uni amalda qoʻllash hamda uzatish manbayi va nihoyat uni 
shakllantiruvchi vosita boʻlgan til tizimi – kognitiv tahlil obyekti hisoblanadi. Shunga koʻra, 
bilim va bilishning tabiati hamda mohiyati bu fan asosini tashkil etsa, oʻrganish predmeti sifatida 
esa tilning bilim hosil qilish, undan foydalanish, saqlash, uzatish va uni qayta ishlashning 
umumiy mexanizmi tarzidagi xossalarini koʻrsatish mumkin. Barcha yoʻnalishdagi lingvistik 
tadqiqotlarni oʻrganish obyekti til tizimi, ya’ni lisoniy faoliyat va uning mahsuli. 
Dunyoni koʻrishni olam haqidagi bilimga ega boʻlish deb ham qarash mumkin. Uning 
asosida bilish jarayonidagi individuallik va ijtimoiylik yotadi. Til tizimi bilish jarayoni 
talablarini bajaradi. Dunyoning konseptual manzaralari turli ijtimoiy guruhlar, turli yoshdagi 
guruhlarda turlicha kechishi kuzatiladi. Bundan tashqari, kishilar har xil tillarda 
soʻzlashishlariga qaramasdan, dunyoni koʻrishning bir-biriga yaqin konseptlariga ega boʻlishlari 
ham mumkin. Ikkinchi tomondan, bir tilda soʻzlashuvchi odamlarda ham konseptlar turli 
darajalarda boʻlishi mumkin. Xullas, dunyoni koʻrishning konsepti umuminsoniy, milliy va 
individual xususiyatlarning aloqadorligida namoyon boʻladi. 
Konsept inson ongida yashaydi va ehtimollar doirasidagi tushunchalarga ishora beribgina 
qolmasdan insoniyatning tarixiy, ijtimoiy, ilmiy tajribasini namoyon etadi. Konseptlarni 
aniqlashda ma’lum bir madaniyatga mansub boʻlgan tayanch soʻzlar inobatga olinadi. Biz ushbu 
maqolada oila konsepti, uni ifodalovchi birliklar, bu birliklarning milliy-mental xususiyatlariga 
toʻxtalamiz. 
Oila oʻzbek xalqi turmush tarzining ajralmas boʻlagi hisoblanadi. Har bir oʻzbek farzandi 
oila muqaddas ekanligi, uni ulugʻlash zarurligi, unda umuminsoniy va milliy qadriyatlar 
shakllantirilishi kabilarni his qilgan holda shakllanadi. Bu qarashlar oʻz-oʻzidan tilda aksini 
topadi va bu tushunchalar lisoniy ifodaga ega boʻladi. Oʻzbek tilida oila konseptiga ishora 
qiluvchi birliklar talaygina boʻlib, bular oʻzbek millati kundalik hayotida muhim oʻrin egallaydi. 
“Oʻzbek tilining izohli lugʻati”da oila leksemasiga quyidagicha izoh beriladi: Oila 
[arabcha – bola-chaqa, xonadon; urugʻ, avlod] 1 Er-xotin, ularning bola-chaqalari va eng yaqin 
tugʻishganlaridan iborat birga yashovchi kishilar majmui; xonadon. Ahil oila. Oila boshligʻi. 2 

Dotsent, filologiya fanlari nomzodi, Alsher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti, 
[e-mail] 

---

273 
koʻchma Bir maqsad, maslak bilan birlashgan koʻp kishilar, xalqlar, mamlakatlar. Oʻzbekistonda 
turli millat vakillari bir oila boʻlib yashamoqdalar. 3 Oʻsimliklar va hayvonlar sistematikasida 
tuzilish jihatidan bir-biriga oʻxshash, kelib chiqish jihatidan ham oʻzaro yaqin bir necha urugʻni 
oʻz ichiga olgan guruh. Dukkaklilar oilasi. 4 Qardosh tillar guruhi. Oltoy tillar oilasi. 5 Rafiqa, 
xotin. Oilam maktabda oʻqituvchi[7, 387]. 
Oʻzbek tilida oila konseptiga ishora qiluvchi leksik, paremiologik, sintaktik vasitalar 
mavjud boʻlib, ular oʻzbek muloqot jarayonida faol qoʻllanadi. Oila muqaddasligi, ota-onaga, 
aka-ukaga hurmat, oilaparvarlik kabi holatlar oʻzbek millati uchun oʻlmas qadriyatlar sanaladi.
Til egalari xotirasida bevosita oila konseptiga ishora qiluvchi leksik birliklarni 
quyidagicha guruhlash mumkin: 
1) maʼnodoshlik asosidagi soʻzlar: