Tili va adabiyoti universiteti

қизамиқ ва шунга 
ўхшаб тошиб чиқадиган тошмалар
(kızlamuk-
kızamık ve bu tip döküntüler
)(I,480), 
соwушған-
гижжа
(sovuşğan-
kurt, tenya
)(I,474), тубулғақ-
қуланж касаллиги
(tubulğak-
kuşanc 
hastalığı) (I,461) gibi terimler çoktur. Bu terimler atalarımızın tıp alanında ne kadar ileri 
gittiklerinin göstergesidir.Terimlerin uzun süre hayatta kalması, çok açıdan sözlüklere de 
bağlıdır. Eski dönemlere ait sözlükler, dilimizde bulunan kelimelerin asırlar boyunca yeni 
nesillere ulaşmasında önemli kaynaklar olmuştur. Tıp ilmine ait kelime ve terimleri içinde 
bulunduran sözlüklerden biri, İbni Sina’nın hocası Ebu Mensur el-Hasan b.Nuhal el-Humrî’nin 
(X.yüzyıl) “Китоб ат-танвир фи-л-истилоҳот ат-тиббий” 
Kitap et-tenvir fil-istilahat et-tıbbî
(Tıp Terimlerini Net Açıklayan Kitap) eseridir. Söz konusu sözlük XVI.yüzyılda İsmail 
b.Muhammed Yusuf Tabib tarafından “Ҳалл ул-асомий” 
Hall ul-asamî
(Tıbba Ait İsimlerin 
İzahı)adıyla Fasrça’ya tercüme edilmiş ve daha sonraki tıp eserlerinin meydana gelmesinde 
önemli kaynak olmuştur. Bunların dışında Yusuf b.Muhammed et-Tabib el-Harevî’yin 
(XVI.yüzyıl) 
“Баҳр ул-жавоҳир” 
Bahr 
ul-cevahir
(Mücevherler 
Denizi), Yusufî 
b.Muhammed’in (XVI.yüzyıl) “Фарҳанги арабий ба форсий” 
Ferhengi arabî be farsî
(Arapça-
Farsça Sözlük) ve “Фарҳанги ҳиндий ва форсий” 
Ferhengi hindî ve farsî
(Hintçe-Farsça 
Sözlük), Nuriddin Muhammed Abdullah’ın (XVII.yüzyıl) “Алфози адвийа”
Elfazı edviye
(Tedavi Adları, Kelimeleri) adlı sözlükleri dönemin tıp ilmini kendinde ifade eden sözlüklerdi. 
[Usmanhocayev A., Törehanov M. Taşkent 2006: 175]. 
Yukarıda kaydettiğimiz Ebu Bekir Razî, Ebu Reyhan Birunî, Ebu Ali İbn Sinaların 
yaşadığı dönemden XX.yüzyıla kadar olan sürenin tıp tarihi, bu dönemlere ait bilimsel eserler ve 
bu eserlerde kullanılan terimler günümüz tıp ilminde büyük öneme sahiptir ve çağdaş 
terminolojinin gelişmesi için temel olmuştur.Çağdaş Özbek tıp terminolojisi, kısmen halk 
hekimliğine ait terimlerini de içeriyor ise de enternasyonel bir terminolojik yapıya 
sahiptir[Medveliyev A. Taşkent 2009: 46]. Günümüz Özbek tıp terminolojisi yapı olarak 
şunlardan oluşmaktadır:a) geleneksel halk hekimliğinde kullanılan terimler: 
ўсма
(
osma – 
kanser)
, темиратки
(
temiratki – 
liken)
, терлама
(
terleme – 
tifo)
, тутқаноқ 
(
tutkanak –
epilepsi, 
sara)
, шиш
(
şiş – 
şiş, tümor)
, аксириш
(
aksiriş – 
hapşırma)
, шол
(
şal – 
felç)
, 
камқонлик
(
kamkanlık – 
kansızlık, anemi)
, қорасон 
(
karasan – 
kangren)
, қуёнчиқ 
(
kuyançık – 
sara)
, хафақон
(
hafakan – 
hiç sebep yokken ağlama, üzülme)
, қизилча
(
kızılça – 
kızamıkçık)
, 

---

180 
куйдирги
(
kuydirg – 
Sibirya ülseri)
, қизамиқ
(
kızamık –
kızamıkçık)
, кўкйўтал
(
kökyötel – 
boğmaca);b) Yunan ve Latin dillerine ait terimler: 
аденоидлар
(
adenoidlar –
denomiozisler)
, 
аденома
(
adenoma – 
adenomiozis)
, аккомодация
(
akomodasyon – 
uyum)
, аллергия
(
allergiya – 
alerji)
, амбулатория
(
ambulatoriya – 
yataksız dispanser)
, ампула
(
ampula – 
ampul)
, 
амплутация
(
amplutatsiya – 
amplutasyon)
, ангина
(
angina – 
anjin)
, ангиома
(
angioma – 
angioma)
, апоплексия
(
apopleksiya – 
apopleksi)
, аптека
(
apteka – 
eczane)
, атапия
(
atapiya – 
atapi)
, атитмия
(
atitmiya – 
atitmi)
, рахит
(
rahit – 
raşitizm)
, ревматизм
(
revmatizm – 
romatizma)
, резекция
(
rezeksiya – 
rezeksi)
, рецепт
(
retsept – 
reçete)
, сепсис
(
sepsis – 
septisemi)
, 
скальпель
(
skalpel – 
skalpel)
, склероз
(
skleroz 
– skleroz); c) Yunan ve Latin dillerine ait yapım 
ekleri 
vasıtasıyla 
oluşturulan 
terimler: 
неврология
(
nevrologiya 
– 
nevroloji)
, 
ортопедия
(
ortopediya – 
ortopedi)
, невралгия
(
nevralgiya – 
nevralji)
, гемодез
(
gemodez – 
hemodez)
, антигенлар
(
antigenlar –
abtigenler)
, гемоглабин
(
gemoglabin – 
hemoglobin)
, 
реакция
(
reaksiya – 
tepki, reaksiyon)
, реанимация
(
reanimatsiya – 
reanimasyon); 
d) 
Rusçadan geçmiş terimler: 
палата
(
palata – 
oda)
, рак
(
rak – 
kanser)
, грелка
(
grelka –
termofor)
, насилка
(
nosilka – 
sedye)vb[Özbek Dilinin Açıklamalı Sözlüğü, V ciltli Taşkent, 2006 
– 2008]. 
Özbek dili tıp terminolojisi, XX.yüzyılın 50’li-60’lı yıllarında araştırılmaya başlanmıştı. 
Akademisyen Y.H.Törekulov önderliğinde hazırlanan iki ciltli 
Rusça-Özbekçe Tıp Sözlüğü
(cilt 
I, Тaşkent, 1962; cilt II, 1971); S.N.Yakubova, F.C.Tölegenovların birlikte hazırladıkları 
Rusça-
Latince-Özbekçe Tıp Sözlüğü
(Тaşkent, 1978); birçok müellifin ortaklaşa hazırladıkları 
Doktorların Yardımcısı: Rusça-Özbekçe Tıp Terimleri Sözlüğü
(Тaşkent, 1990) gibi sözlüklerin 
yaratılması, tıbba ait ders kitapları ve bilimsel eserlerin Özbekçeye çevrilmesinde büyük katkı 
sağlamıştır. Yukarıda dile getirdiğimiz sözlükler, özellikleY.H.Törekulov’un önderliğinde 
yaratılan 
Rusça-Özbekçe Tıp Sözlüğü 
ve
Rusça-Latince-Özbekçe Tıp Terimlerinin Açıklamalı 
Sözlüğü
, çağdaş Özbek tıp terminolojisinin 50 senelik tarihi ve gelişmesini, bu süre zarfında 
meydana gelen değişimleri kendinde bulunduran önemli kaynak arz eder. Demek ki 1950’li 
yıllardan itibaren tıp terminolojisinde başlayan yeni dönem, günümüze kadar devam etmektedir. 
Günümüzde tıp ilmi gelişmektedir. Bu durum, tıp terminolojisinin de geliştiğini gösterir. 
Tıp terimleri iç ve dış faktörler sayesinde gelişme göstererek tıp alanında terimler sözlüğü, 
açıklamalı sözlük, iki ve daha çok dilli sözlük gibi sözlüklerin yaratılmasına ihtiyaç duyuldu. 
Bunun sonucunda birçok sözlük ve ansiklopedi yaratıldı. Bu bağlamda ilk mesleği doktorluk 
olan Dr. Azimcan Kasimov’un hazırladığı sözlük, çok büyük öneme sahiptir. 
İlk önce sözlük üzerinde kısaca duralım. Sözlük, IV cilttir ve içinde 30000 den fazla tıp 
terimlerinin açıklamasını bulundurmaktadır. Vurgulanmalıdır ki yapısı, hedefi, açıklama şekli ve 
diğer yönleriyle tıbba ait diğer sözlüklerden tamamen ayrıcalık taşır.Söz konusu sözlükler Özbek 
tıp terminolojisinin düzene getirilmesinde ve değerlendirilmesinde büyük katkı sağlar. Günümüz 
Özbek dili tıp terminolojisi belli şekillenme ve gelişme sürecini geçmiş olmasına rağmen henüz 
çözümüne ulaşılmamış olan birçok mesele vardır. Örneğin, varyantlılık ve bazı terimlerin 
kullanımındaki farklılık gibi terminolojide rastlanan sorunların çözüme ulaştırılması, çağdaş tıp 
terminolojisinin en önemli vazifelerinden biridir.