Tili va adabiyoti universiteti

lar
ga aloqador, buning egalik qoʻshimchasi bilan qoʻllanishi asosida 
yuzaga kelganligini inkor etish qiyin. 
-lar
affiksining hurmatni ifodalash xususiyati uning egalik 
qoʻshimchalari bilan qoʻllanish oʻrniga ham bogʻliq ekanligini nazardan qochirib boʻlmaydi: 
opa+m+lar//opa+lar+im
kabi.
Demak, yaxlit bir shakl 
-nglar
qoʻshimchasi yuzaga kelib, qarindoshlik bildiruvchi 
soʻzlarga qoʻshilib, hurmat ma’nosini bildiruvchi yangi morfema hosil boʻladi. (Uning 
boringlar
yoki 
borlaring
tarzida qoʻllanishi ham oʻziga xos xususiyatga ega.) 
Til kishilik jamiyati taraqqiyoti ehtiyojlariga moslashib, boyib boradigan hozirjavob tizim 
boʻlganligidan uning sinxron tizimida avvalgi davr birliklari ham turli vazifalarda yashashda 
davom etadi. Qadimgi turkiy til va eski oʻzbek tilida juda faol qoʻllangan 
-gi, -gu
(hozirgi-kelasi 
zamon sifatdoshi) qoʻshimchasi keyingi davrlarda faolligini yoʻqotib, ba’zi shakllar tarkibiga 
singib ketgan. Ana shunday shakllardan biri 
borgim keldi, oʻqigim keladi, aytgim keladi 
dagi -
gi 
kel
analitik shaklidir. 
Borgim, oʻqigim, aytgim
kabi soʻz shakllarida murakkablashgan -
gim (-

---

43 
gum)
affiksi – yaxlit birlik hosil boʻlgan. Analitik shakllarning birinchi – kuchsiz qismi 
murakkab shakllardan ham paydo boʻlishi mumkin. 
A.Yuldashevning koʻrsatishicha, -
gi kel
- shakli 
achchigʻi kel
(moq) koʻrinishidagi ot 
yasalmalarga sezuv-tuygʻu fe’llari yasashdagi oʻxshashligi asosida yuzaga keladi. Ixtiyorsiz istak 
bildiruvchi fe’l shakllarini hosil qiluvchi (uyqusi kelmoq, aytgisi kelmoq) 
-gi kel-
analitik 
formantli qolip muntazam qolipga aylanadi. Aslida, 
-gi kel-
shakli ham yuqorida qayd etilgan 
mening borgim keladi
koʻrinishidagi qurilmalarning keyingi qisqarishidan paydo boʻladi: 
qaratqich kelishigidagi soʻz bosh kelishik shakliga koʻchadi, ega esa keyingi fe’l soʻz bilan 
kesimga aylanadi. Shunisi ham muhimki, 
– borgim keladi, borging keladi, borgisi keladi, 
borgimiz keladi, borgingiz keladi, borgilari keladi
qurilmalaridagi egalik qoʻshimchalari analitik 
shaklning 
(-gi kel-)
oʻrtasiga qoʻshilib qoladi, bu qoʻshimchalar otga xoslik belgilarini yoʻqotib, 
fe’l shakllari – tuslovchi maqomini oladi. Shu oʻrinda analitik shaklning ikkinchi qismidagi 
-adi
shakli mavqeyiga ham oydinlik kiritish zarur. Deyarli barcha grammatika va ilmiy ishlarda 
-adi
shakli fe’lning III shaxs birligi shakli deb koʻrsatiladi. Shu qurilmada egalik qoʻshimchalari 
tuslovchilar vazifasini bajarib, tegishli shaxs-son ma’nosini ham vujudga keltiradi. Bu oʻrinda 
-
adi
shaklida -a hozirgi-kelasi zamon ma’nosini bildiradi, -di esa aslida turur fe’lining qoldiq 
shakli boʻlib, shaxs-son kategoriyasiga biror darajada aloqador emasdek. Solishtiring: 
borgisi 
kela turur> borgisi keladur> borgisi keladi.
Demak, III shaxsda shaxs-son ma’nosi nol morfema 
orqali ifodalanadi. Boshqa turkiy tillarda 
turur
shaklining qisqarishi yanada chuqurlashgan: 
qirgʻiz tilida 
bargisi kelet
. Tatar tilida esa tamomila tushib qoladi: 
bargʻisi kela
. Shuni aytish 
kerakki, 
kela turur, kelet, kela
shakllarining hammasi (keladi shakli ham, aslida, III shaxsni 
ifodalaydi, bu 
-di
(tururning qisqargan shakli): bor – sen q bordi – u, kel – sen q keldi – u kabi. 
-
di
affiksining xabar maylini ifodalashi, uchinchi shaxsini bildirib kelishi kabi xususiyatlari 
alohida tadqiqotni talab qiladi.
Tilning mazmun sathidagi oʻzgarishlar morfemalararo chegaralarning ham qayta 
belgilanishiga olib keladi. Eng muhim xususiyatlardan biri shundaki, ularning ma’no-vazifasini, 
qaysi kategoriyaga taalluqliligini aniqlashda, haqiqatan ham, qiyinchilik tugʻiladi. Hozirgi 
oʻzbek tilidagi -