Tili va adabiyoti universiteti

 
 
Ibrayım Yusupov shıǵarmalarında omonimlerdiń qollanılıw ózgeshelikleri 
Features of using homonyms in Ibrayim Yusupov's poetry 
 
 
Kaljanov Ali Kurbanbayevich
*
 
Annotation. 
This article discusses homonyms. It is in Ibrayim Yusupov's works that we 
analyze the artistic activity of homonyms. A special style of performing homonyms in the works 
is mainly Ibrayim Yusupov's lyrics. 
Key words. 
Homonyms, Karakalpak language, Ibrayim Yusupov, poetry, ambiguity.
Til 
– 
jámiyetlik qubılıs. Ol ózi ómir súrip turǵan jámiyettiń rawajlanıwı menen ózgeriske 
ushırap, rawajlanıp otıradı. Milletler ara tatıwlıq, xalıqlar doslıǵı sheńberinde ádebiy baylanıslar 
hám turmıstıń hár qıylı tarawlarınıń rawajlanıwı nátiyjesinde payda bolǵan sózler, terminler 
tildiń quramına kelip qosıladı. Jazıwshı hám shayırlar óz shıǵarmalarında sáykes jaǵdaylarǵa 
baylanıslı shet tili sózlerinen, dialektlik sózlerden, professionalizmlerden, jargonlardan h.t.b. 
paydalanadı. Bul jaǵday kórkem ádebiyat stilinıń talaplarına juwap beredi. Olar óz ornında durıs 
qollanılsa tildiń rawajlanıwına yaki shıǵarmanıń kórkemligin asırıwǵa alıp keledi. I.Yusupov 
shıǵarmalarında omonimlerdiń kóp qollanılǵanlıǵın kóriwimiz múmkin.
Omonimler shayırdıń hárbir qosıqlarında ushırasadı. Mısallar:
1. Qayǵı ǵam shadlıqtı ańlıwın qoymas, 
Sum 
pálek 
biz benen oyınǵa toymas. 
2. Dombıqtı úydińiz aw dizege shekem, 
*Doktorant, Ózbekstan Respublikası Ilimler Akademiyası Qaraqalpaqstan bólimi, Qaraqalpaq gumanitar ilimler 
ilim-izertlew institutı, [e-mail] 

---

319 
Oǵan qanday 
pálek 
kógerer eken? 
3. Bir mánzilge jetiwge jurt talaban, 
Aǵıp barar jer qayısqan 
alaman
.
4. Tańlarım oyanbas tolqın sestinen, 
Qaylardan
alaman 
onday kúshti men? 
Birinshi mısaldaǵı 
“pálek”
sózi tiykarǵı shıǵısı boyınsha parsı sózi bolıp, qaraqalpaq 
tilindegi “zaman”, “dúnya”, “táǵdir” degen sózlerdiń mánisin bildiredi. Bul sóz ekinshi 
mısaldaǵı qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózi bolǵan “
pálek”
sózi, yaǵnıy “palız egininiń japıraǵı” 
mánisin ańlatatuǵın sóz benen óz ara omonim bolıp tur. Sol sıyaqlı úshinshi mısaldaǵı “alaman
”
sózi de shıǵısı jaǵınan parsı sózi bolıp, bizińshe, “kópshilik”, “qalıń júrt” mánisin bildiredi hám 
ol keyingi mısaldaǵı feyil sóz shaqabına tiyisli bolǵan háreket atamasın bildiriwshi “alaman” 
sózi menen omonim bolıp tur. Biraq, bul sózler bizge sırttan kirgen sózlerdey bolıp kórinbeydi. 
Solay bolsa da, biz bul sózlerdi kúndelikli turmısta ónimli qollanbaymız. Kóbinese bunday 
sózler kórkem shıǵarmalarda, poetikalıq xızmette hám stillik maqsette qollanıladı. Usı orında 
tómendegi mısallarǵa dıqqat awdarayıq: 
1. Miynet islep hadal 
ter 
tókken, 
Súyemen elimniń miynetkesh xalqın. 
2. Jas jigittey ashıq qılıp ómirge, 
Sóz marjanın 
ter 
dep ilham bereseń.
3. Kórdim ol gózzaldı Múǵan shólinde, 
Lenkoranıń 
ter 
ashılǵan gúlinde.
Joqarıdaǵı mısallarda óz ara omonim bolıp turǵan sózler “ter” sózleri. Birinshi mısaldaǵı 
“ter” sózi atlıq sóz shaqabına tiyisli bolıp, qandayda bir háreket nátiyjesinde “denemizden 
bólinip shıǵatuǵın suw” mánisin ańlatsa, ekinshi mısaldaǵı “ter” sózi feyil sóz shaqabınıń buyrıq 
meyilinde aytılǵan “jıyna” yamasa “diz” degen mánisti ańlatadı. Al, úshinshi mısaldaǵı “ter” 
sózi bizge biytanıs hám ol joqarıda aytıp ótkenimizdey, shet tili sózi bolıp esaplanadı. Bul sóz 
tilimizge ele tolıq sińisip ketpegen. Biz kontekstke qarap bul sózdiń mánisin tabıwımız múmkin. 
Qosıqtıń sońında shayır tárepinen bul sózge “taza” (ázerbayjan) dep túsinik berilgen. Shayırdıń 
shıǵarmalarında usı sıyaqlı shet tiliniń sózleri, geografiyalıq atamalar, astrologoyalıq terminler 
h.t.b. sózler kóplep ushırasadı. Olardıń ayrımları shayır tárepinen tilimizge qolaylastırılıwı 
nátiyjesinde, al ayırımları sol qálpinde-aq biziń tilimizge tán bolǵan sózler menen omonimlik 
qatarlardı payda etedi. Mısallar: 
1. 
Araz 
dáryasınıń aqqan selinde, 
Sesleriń yad etip turmaǵa keldim.
2. Egistiń waǵında átshók ǵayı kóp, 
Bank hám shirket 
araz
lasqan tórkindey.
1.Quyash qızsın ıshqı etip tatardıń Toqayına, 
Keteyik 
Qazan 
artı ya Qırlay toǵayına.
2.Gúl máwsimi óter báhári, jazı, 
Biymezgil urmaǵay 
qazan 
ayazı.
3.Qaralıq tileymen hámme 
qazan
ǵa, 

---

320 
Qaralıq tileymen qarar kózlerge.
1.Átirek
,
Gúrgen, Báhri, 
Hazar 
jaylardan. 
Murǵap mánzilinen, feruz jaylardan. 
2. Birewler sátli sawda qılǵan, 
Birewlerge 
hazarı 
kóp.
Birinshi mısaldaǵı “Araz” sózi dárya atamasın bildirse, oǵan omonim bolıp turǵan 
ekinshi mısaldaǵı “araz” sózi “ókpe-giyne”, “qıyınshılıq” mánisin ańlatıw ushın qollanılǵan. 
Keyingi mısallardıń birinshisinde “Qazan” sózi qalanıń atın bildirse, ekinshi mısaldaǵı “qazan” 
sózi kúndelikli turmısta qollanılatuǵın úy-ruwzıgershilik buyımınıń atamasın ańlatadı. Al, 
úshinshi mısaldaǵı “qazan” sózi bolsa miyzan ayında kútpegende keletuǵın biymezgil “suwıq” 
mánisin ańlatadı. Sonday – aq, aqırǵı mısalda qońsı ellerdiń qalalarınıń biri bolǵan “Hazar” 
atamasına ekinshi mısalda “hazar” sózi omonim bolıp tur hám ol “azap”, “qıyınshılıq” degen 
mánisti ańlatıw ushın qollanılǵan.
1. Gózzal 
tatar 
muzasınıń mákanına bul waqta, 
Sazıń ıshqında jańadan áwladlar aǵılmaqta. 
2. Bunda shólirkegen sorlaq jerler, 
Tatar 
suwsızlıqtıń ashshı azabın.
Bunda omonim sózler “tatar” sózleri bolıp, olardıń birinshisi “millet” atamasın bildirse, 
ekinshisi “tat” (feyil) sózine -ar affiksiniń jalǵanıwı menen tartadı, azabın shegedi degen mánisti 
ańlatiwshı sóz payda bolıp tur. 
1. Bir 
úrker 
astında tuwǵan doslarım, 
Zaman bersin quwat ilayım sizge.
2. Súylinler kóp bul óńirde, 
Atıń 
úrker 
dúrlegende. 
Keltirilgen mısallardaǵı omonim sózler “úrker” sózi bolıp, olardıń birinshisi “juldız” 
atamasın bildirip turǵan bolsa, ekinshi mısalda “úrk” sózine -er affiksiniń jalǵanıwı menen 
“úrker”
 
sózi payda bolıp, ol astrologoyalıq termin bolǵan “Úrker” sózi menen omonim bolıp 
keledi hám grammatikalıq omonim jasalǵan. 
I.Yusupov shıǵarmalarında omonimler ózine tán qollanılıw ózgesheliklerine iye. Atap 
aytqanda, omonimlerdiń payda bolıwında avtordıń jeke stiline tán bolǵan ózgesheliklerdi 
ańlaymız. Mısalı: 
1. “Jazar edim” dey bergenshe 
jazayın, 
Bul waqıya bolǵan edi 
jaz ayın