Tili va adabiyoti universiteti

Key words:
Uighur language, mother tongue, Uigur image of the world, mentality, 
concept, motivation, method. 
 
Kirish
Mezkur maqale Ottura Asiya sharayitidiki, atap `eytqanda Qirghizstan sharayiitidiki 
Uyghur tilini oqutush mesililirige beghishlanghan. Qirghizstan sharaitida bugunki kunde yash 
evlad mislaid ruslishishtin ibaret selbiy korunush yuz bermekte. Yash evladning vekilliri asasen 
rus tilida sozliship, rus tilida bilim almaqta. Netijide putunley ruslashqan ikkinchi evlad peyda 
bolmaqta. Birinchi evlad 50-yillardin k`eyin tughulghan uyghurlar bolsa, ikkinchi evlad ularning 
baliliri ve nevriliridur. 
Qeliplashqan ehval astida ana til bilen milliy kimlikning oz ara munasivetliridin
paydilansa bolidu. Uyghur zihniyitining nuqtiliq kontseptlirigha asasen ana tilni oqutush
ishini ilgiri surgili imkaniyetler `echilmaqta. 
1. 
Ana til we milliy kimlik
Hazirqi zaman Uyghur tili dunyaning kopligen memliketliride yashavatqan uyghurlarning 
ana tili bolup sanilidu. L`ekin devlet tili statusigha ige bolmighanliqtin, uning funktsionalliq 
rivajlinishining mesililiri yoq emes. Ularning birsi Uyghur tilini musteqil revishte uginishtin 
ibaret. 
Ana til milletni hasil qilghuchi muhim bir amildur. Buning sevevi nemide? Sevevi 
shuningdin ibaretki, her qandaq milletning vekilliri etraptiki r`ealliqni ana til arqiliq ekis etturup, 
uninga izah b`eridu. Mundaq izahlashning netijiside duniyaning uyghurche obrazi hasil bolidu. 
Buni biz milliy kimlikning ehmiyatlik bir teripi dep qaraymiz [Abdullayeva, 2016 : 49]. 
Milliy kimlikning ehmiyiti nuqtiliq kontc`eptlarda gevdilendurulidu. Kontc`ept 
d`eginimiz pikir yurguzush, zihniyat birligi bolup, sozsiz medeniy puraqqa ige bir korunushtur.
Uyghurlarning milliy kimligini d`egende “On ikki muqam”, “h`eyt bayrimi”, “etken 
chay” qatarliq konts`eptlarni tesevvur qilimiz [Abdullayeva, 2015 : 70]. Konts`eptlar ademlerni 
millet qilip birleshturidu. Shuning uchun Uyghur tilini bilgen ademni uyghurche konts`eptualliq 
sistemining igisi dep `eytqili bolidu. Konts`ept deginimiz ozige khas zihniyat birligidur.
D`emek, milliy kimlik bilen milliy til (ana til) oz ara zich munasivette k`elidu. Ana tilgha 
munasivetlik problemilar bar bolsa, ular sozsiz milliy kinlik probl`emisigha aylinidu. 
Her bir millet uchun ozining milliy kimligi khas korunushtur. Milliy kimlikning asasiy 
belgulirini tehlil qilip chiqarsa bolidu. Mesilen, uyghurlarning milliy kimligining asasiy belguliri 
qatarigha
dindarliq, nakhsha-sazgha yeqin bolush
tek belgulerni qoshsaq bolidu. 
Bir milletke khas milliy kimlik mushu milletning vekilliride melum derijide korunup
turidu. Shekhs we kollektivning zikhniyiti jemiyettiki medeniy qimmet nersilerni ozige qobul 
qilishning netijiside shekillinidu. 
Milletning milliy kimligini mushu milletke khas st`er`eotipliq veziyetlerde yarqin korgili 
bolidu. Bu khil st`er`eotiplar evladtin evladqa otup dunyaning milliyche obrazini hasil qilidu. 
Shuning uchun ana til milletni millet qilidighan eng mukhim amildur. Peqet ana til arqiliqla 
milliy kimlikke yol tapqili mumkin. 
Her bir millet uchun alahide qimmet nersiler bar. Ular ruhaniy, medeniy, ehlaqiy 
sahalargha ait bolushi mumkin. Ular bilen milliy kimlik arqiliq tonushqili mumkin. Milliy 
*
Prof. Dr., Issik-Kul devlet universiteti (Qirghizstan), [e-mail] 

---

314 
kimlik evladtin evladqa otidighan bir mirastur. Ana tilni sistema supitide ozleshturgende, adem 
uchun dunyaning uyghurche obrazi shekillinidu. 
Dunyaning milliyche obrazi milletning st`er`eotipliq veziyetlerde ozini `elip yurushide, 
op-choridiki realliq toghrisidiki ibarilerde, maqal-temsillerde berilidu. Ana til bolsa bu khil 
tesevvurlarni ekis etturush usuli bolmaqta.