Tili va adabiyoti universiteti

2.
Qirgizstanda Uyghur tilini ana til supitide oqutush problemiliri
Ottura Asiyada Uyghur tilini ana til supitide oqutushning oz alahidiligi bar. Mesilen, 
Qirghizstan bilen Qazaqstandiki ehval okhshash emes. Biz Qirghizstandiki ehvalni Issiqkol 
vilayitige qarashliq Qariqol shehirining misalida qarap baqayli. 
Qariqol shehiride we uning etrapidiki yezilarda tekhminen 6 ming Uyghurlar
yashaydu. Hazirqi vaqitqiche Qariqol shehiride Uyghur tili peqet birla No 5 ottura mekteptila 
oqutulup kelgen. Aval deslepki q`etim 20-esirning b`eshidin 50-yillarghiche. Ikkinchi q`etim 
90-yillarda Uyghur tili boyiche deris oqutulghan. 
90-yillarda birinchi siniptin ta toqquzunchi sinipqiche Qirghiz tili bilen parall`el revishte 
deris b`erilgen. L`ekin vaqitning otushi bilen Qirghiz tili devlet tili supitide barliq balilargha 
mejburiy revishte oqutulushqa bashlidi. Uyghur tili bolsa fakyltativ revishte, yeni asasiy 
derisler putkendin oqughuchilarning ikhtiyari boyiche oqutulushqa bashlidi. Shuning bilen 
asta-asta bu jeriyan akhiri tokhtapmu qaldi. 
Novette, bizning oyumiz boyiche, Uyghur tilini oqutushta ikki real yol bar: 1. Ana til 
kurslirini uyushturush; 2. Ana tilni musteqil revishte uginish. Lekin bu yerde bir jiddiy chong 
mesile bar. U bolsimu ata-anilarning we balilarning mezkur veziyette passiv bolup turushi. 
Qirghizstan sharaitida bugunki kunde ruslishishtin ibaret selbiy korunush yuz bermekte. 
Yash evladning vekilliri asasen rus tilida sozliship, rus tilida bilim almaqta [Asankanov, 2014 : 
125]. Netijide putunley ruslashqan ikkinchi evlad peyda bolmaqta. Birinchi evlad 50-yillardin 
k`eyin tughulghan uyghurlar bolsa, ikkinchi evlad ularning baliliri ve nevriliridur. 
Melum derijide bu selbiy korunushni biz sabiq Sov`et Ittipaqining ozige khas “mirasi” 
dep biliniz. U vaqtida barliq milliy tillar ruslishish yolida k`etip baratti. L`ekin Sov`et Ittipaqi 
yoq bolup, qirghiz, qazaq, ozb`ek qatarliq tillar devlet tili statusigha ige boldi. Shuning bilen 
ularning ehvali keskin ozgerdi.
Memliket teripidin korsitilgen qollap-quvvetleshning netijiside mektep, ishhanilarda til 
muhiti ozgirip ketti. Uyghur tilida sozlisishke t`egishlik bolghan uyghurlar bolsa mejburiy turde 
devlet tili bolghan qirghiz we resmiy til bolghan rus tili arisida qaldi. Oqush orunlirigha kirish 
we ishhanilarda ishlesh ehtiyaji ularni birinchi novette mushu ikki tilni uginip paydilinish 
probl`emisigha `elip keldi. 
Shundaq qilip, uyghurlar oz ana tilidin peqet oydila paydilinish pursitige ige bolup qaldi. 
L`ekin Qirghizstan sharaitida rus tilliq uchinchi evlad yetiship qalghachqa, kopchilik aililerdimu 
rus tili ishlitilip qaldi. D`emek, bu ehval astida sirttin qandaqtu bir ijtimaiy amil 
yetishmeyatqandek sezilidu. 
Qirghizstanning Issiqkol vilayitide we Qariqol shehiride 6 minga yeqin Uyghur bar. 
Ilgiri Qariqol shehiride No 5 ottura mektepte Uyghur tili derisliri oqutulatti. Bu ata-anilargha
chong yerdem bolatti. Lekin hazir undaq purset yoq. 
Bugunki kunde ana tilni musteqil revishte uginish mesililiri bek jiddiy probl`emigha 
aylinip qaldi. Uning b`eshida y`eziq mesililiri turidu. Novette y`eziq duniya boyiche 
ch`echilghan Uyghur millitini birleshturushtiki muhin bir amildur. Uyghur tilining edebiy 
normilirini h`esapqa alghan y`eziq nurghun sh`evilerni birleshturup, milliy kimlikni osturushte 
ehmiyetlik rolni oynimaqchi. 
Y`eziq jehettiki ehg jiddiy mesile imkan qeder kompyuter (bilgisayar) mumkichiligidin 
paydilinip latin grafikisi asasidiki y`eziqqa kochush. 
Ana tilni musteqil revishte uginishte `electron derislikrining roli chong bolup, tor 
mektivini uyushturushtek zamaniviy yandishishlar actual bolmaqta [Abdullayev, 2016 : 16]. 

---

315 
Novette devlet teripidin yardem yetishmeyatqan bir sharaitta Uyghurlargha ozining 
ichki resurs we imkaniyatliridin paydilinishqa toghra k`elidu. Milliy kimlik ana til arqiliq 
ipadilinip, uningha tayinidu. L`ekin bugunki kunde Uyghur tilimu milliy kimlikning yardimige 
muhtaj boluvatidu. Milliy konts`eptlar melum bir derijide devletning yardimi qatarliq sirtqi
mumkinchiliklerning ornigha kelishi mumkin. Bu yerde ana tilgha bolghan muhebbet we uni
saqlap q`elishning mumkin ikenligige ishenc chong rolni oynaydu. 
Uyghur zihniyitige munasivetlik nuqtiliq konts`eptlarninh birsi “nakhsha-saz”
konseptidur. Biz mezkur we bashqa konts`eptlardin paydilinip ana tilni uginishke bolidu dep 
oylaymiz [Abdullayev, 2020 : 67]. Uyghurche nakhshilar, mesilen, ammibap shokh nakhshilar, 
chong jelip qilghuchi khususiyetke igedur. Mesilen, Qariqol shehiride putkul sheherlik ununiy 
bayramlarda her khil milletler oz nomurliri bilen chiqish adetke aylinip qalghan. Jighilghan
turghunlar buni tamashe qilidu. L`ekin peqet uyghurlarla oz nomuri bilen chiqqanda, hemmisi 
ammiviy ussylgha chushidu. 
Nakhsha uyghurlarning zihniyitide merkiziy orunlarning birsini alghan. Buni biz
reghbetlendurush (motivatsion) amil supitide paydilansaq mumkinmu? Bizning oyumizche, 
toluq mumkin. L`ekin buning uchun ozige khas m`etodikiliq ucullarni ishlep chiqish lazim. Bu 
khil m`etodikini qollanghanda, oqughuchilarni bir qeder aktivlashturghili toluq mumkin. 
Khulas 
Bugunki kunde Uyghur tilini uyghurlar ozlirila himaya qilip qollap-quvvetlishi
mumkin. Buning uchun ijtimayiy aktivliq we milliy kimlikning alahidiligidin paydilinish
lazimdur. Her qandaq milletning vekilliri etraptiki realliqni ana til arqiliq ekis etturup, uninga 
izah b`eridu. Mundaq izahlashning netijiside duniyaning uyghurche obrazi hasil bolidu. Buni biz 
milliy kimlikning ehmiyatlik bir teripi dep qaraymiz.
Bugunki kunde ana tilni musteqil revishte uginish mesililiri bek jiddiy problemigha 
aylinip qaldi. Uning beshida y`eziq mesililiri turidu. Novette y`eziq duniya boyiche chechilghan 
Uyghur millitini birleshturushtiki muhin bir amildur. Uyghur tilining edebiy normilirini hesapqa 
alghan y`eziq nurghun sh`evilerni birleshturup, milliy kimlikni osturushte ehmiyetlik rolni 
oynimaqchi.