Tili va adabiyoti universiteti

cha, -li, -siz, -la
shakllari turk tilshunosligida kelishiklar sirasiga 
kiritilsa, oʻzbek tilshunosligida 
-li
va 
-
siz
ayrim holatlarda soʻz yasovchi, 
-la
esa «bilan» 
koʻmakchisining qisqargan va she'riyatdagina qoʻllaniladigan shakli hisoblanadi. Ya'ni bu 
oʻrinda yana til faktlari orasidagi farqdan koʻra uni baholash, talqin qilishda har xilliklar 
mavjudligi koʻrinadi. Kelishiklarning murakkab morfologik-sintaktik kategoriya ekanligi ham 
ularni belgilashda ana shunday tafovutlar kelib chiqishi uchun asos boʻlgan. 
2.
Turk va oʻzbek tillari faktlaridan kelib chiqib, kelishik qoʻshimchalari shakllari 

---

329 
xususida shuni aytish mumkinki, turk adabiy tilidagi shakllarga nisbatan oʻzbek adabiy tilidagi 
shakllar bir xil, ya'ni standartdir. Oʻzbek adabiy tili singarmonizmni yoʻqotish natijasida 
singarmonistik variantlardan xalos boʻlib, turkiy shakllarning asosan bir qolipini saqlab qolgan. 
3.
Kelishiklar miqdori, uning chegaralari xususida turk tilshunosligida ham, oʻzbek 
tilshunosligida ham munozarali qarashlar mavjud. Keyingi yillardagi tadqiqotlar oʻzbek tilida 
kelishik miqdori oltita emas, chegara kelishigini ham qoʻshib hisoblaganda yettita ekanligini 
koʻrsatmoqda. 
-day 
va 
-dek 
affikslari vazifasi va ma'nosidan kelib chiqilsa hali bu miqdor ham 
oxirgi emasligi ayon boʻladi. 
4.
Qiyoslanayotgan bu ikki tildagi bosh kelishik dunyodagi barcha nominativ tillardagi 
kabi 0 shaklga ega boʻlib, mana shu 0 shakl uning kelishik shakli sanaladi va boshqa kelishiklar 
uchun asos boʻlib xizmat qiladi. «Asar yozildi» kabi birikmalarda bosh kelishikdagi otning ega 
vazifasida kelishi oʻzbek tilshunosligida ham, turk tilshunosligida ham til grammatikasi mantiq 
qoidasidan mustaqil boʻlib olganligining, grammatik shaklga e'tibor berish kuchayganligining bir 
dalilidir. 
Bosh kelishik shaklini aniqlashda turk va oʻzbek tilshunosligida ayrim farqli jihatlar bor. 
Jumladan, turk tilshunoslari 
İstanbul şehri, yatak odası (Istambul shahri, yotoq xonasi) 
kabi 
birikmalar (izofali birikma deb ham yuritiladi) tarkibidagi
İstanbul 
va 
yatak
soʻzlarini bosh 
kelishik shaklida, deb hisoblaydilar. Oʻzbek tilshunosligida ularni izofali birikma deyishga 
e'tiroz boʻlmasa-da, ammo mazkur soʻzlar bosh kelishik deb ham e'tirof etilmaydi. Bunda turk 
tilshunoslari grammatik shaklga yondashadilar va shundan kelib chiqadilar, oʻzbek tilshunoslari 
esa koʻproq ma'noga, ya'ni mantiqqa suyanadilar. 
5. Har ikki tilda ham bosh kelishikdagi soʻzning koʻmakchilar bilan ishlatilish hollari 
keng tarqalgan. Turkiy tillarda koʻmakchilar kelishik kategoriyasi bilan vazifadosh ekanligini 
hisobga olsak, buni xuddi bir soʻz ayni bir paytda ikki kelishik shaklini qabul qilganday, deb 
tushunishga toʻgʻri keladi. Tillarimizda bir vazifani bajaruvchi ikki shakl ketma-ket 
qoʻllanmasligi me'yoriy holat hisoblansa-da, ba'zan bundan istisno holatlar uchrab turadi (
birisi, 
yarmisi
kabi). Demak, bosh kelishik shaklining koʻmakchili koʻrinishini faqat mazkur istisno 
bilan izohlash mumkin, deb hisoblaymiz. 
6. Turk tilida ham, oʻzbek tilida ham egalik tizimi bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan 
kelishik qaratqich kelishigidir. Egalik esa tildagi ikkinchi bir tizimdir, Har ikki tidda 
qaratmishning egalik affiksi shaklida kelishi me'yorlashgan. Egalik shakli esa oʻz navbatida, 
qaratqichni taqozo qiladi. Buni turkiy tillar grammatikasida tizimlar oʻzaro zich bogʻlanishda 
ekanligining yaqqol namoyon boʻlishi, deb baholash mumkin. 
Qaratqich kelishigidagi ot fe'l bilan toʻgʻridan-toʻgʻri bogʻlana olmaydigan yagona 
kelishikdir. Ammo bu uni «kelishik shakli emas» deb inkor qilishga asos boʻlmaydi. Chunki 
qaratqich kelishigi shakli faqat qarashlilikni emas, ayni paytda egalikni ham ifoda etadiki, uning 
bu xususiyati fe'l bilan bevosita bogʻlanishiga imkon bermaydi. 
Qaratqich kelishigining hozirgi turk tilidagi shakllari