Tili va adabiyoti universiteti

Ämmå… Şunaqangi erkäklär bårki, qırqtä urġåçi şäytånni bålälätib täşläydi. 
(Oʻ. 
Hoshimov) Ancak… Öyle erkekler var ki, kırk dişi şeytanı doğurtur. 
Bu cümledeki ilk fiil doğurmak anlamındaki “bolala-” fiili “toshla-” art fiiliyle birleşik 
fiil oluşturmuştur. Sözdizimi yönünden birinci fiil olan “bolala-” fiili “toshla-” art fiiline 
bağlıyken bu cümlede art fiil görevini üstlenen “toshla-” anlam olarak birinci fiile bağlıdır. 
Başka bir deyişle toshla- art fiil olarak bolala- fiilindeki eylemin çabucak gerçekleştiğini 
bildirmektedir. Dolayısıyla bu birleşik fiili Türkiye Türkçesine aktaran öğrencilerimiz
“doğurtur” biçiminde aktarmak yerine “doğurtup fırlattı” biçiminde hatalı aktarabilmektedirler. 
Art fiil olarak kullanılabilen fiillerin cümlede art fiil olarak kullanılıp kullanılmadığını 
tespit etmek Özbekçe ile yeni tanışan bir öğrenci için kolay değildir. Özbekçe asıl fiil, zarf fiil ve 
art fiilin birleşik fiil oluşturma kurallarını bilmek gerekir. Art fiilin sözlük anlamını kaybedip 
kaybetmediğini belirlemek ve asıl fiili hangi yönden tasvir ettiğini tespit etmek bu tür birleşik 
fiilleri doğru anlamlandırabilmek için önemlidir. 
Art fiiller bazı durumlarda sözlük anlamını tamamen kaybetmeyip kısmen koruyabiliyor. 
Örneğin “çık-” fiili art fiil olarak kullanıldığında asıl fiildeki hareketin bitmişliğini, tam olarak 
gerçekleştiğini ifade eder. Ancak asıl fiilin bildirdiği her hareket için bu geçerli değildir. Örnek 
vermek gerekirse bir mektubu ya da bir hikâyeyi yazıp bitirmek anlamında “yazıp çık-” 
kullanılmamaktadır. Bir kitabı baştan sona okuyup bitirmek “kitobni oʻqib chiqmoq” anlamında 
kullanılabilmektedir (Haciyev 1966: 21). Bu farklılıkların öğrenciler tarafından kavranması 
zaman almaktadır.
Asıl fiil + -(i) b + yubormoq
Asıl fiil + -(i) b + tashlamoq 
Asıl fiil + -(i) b + qoʻymoq
Bu üç art fiil, asıl fiildeki hareketin çabuk ve kolaylıkla gerçekleştirildiğini ifade ederler.
“
Konyakni ichib yuborganini oʻzi ham bilmay qoldi.”
(Kanyağı içiverdiğini kendisi de fark 
edemedi.) örnekte görüldüğü gibi “iç-” eylemi fark edilmeyecek kadar kolay ve çabucak 
gerçekleşmiş bir eylemdir. Sözlük anlamı gönder- olan “yubor-” eylemi sözlük anlamından 
sıyrılarak “iç-” eyleminin çabuk ve kolayca gerçekleştiğini tasvir etmiştir. Özbekçe öğrenen 
öğrencilerimizin bu yapıdaki fiilleri Türkiye Türkçesine aktarırken çok defa hata yaptıklarına 
tanık olmaktayız. Bu hataların azaltılması zaman almaktadır. 
Metin aktarmalarında hata yapılan art fiillerden bazıları: 
başla- 
Başla- art fiili –a / -y zarf fiileriyle kullanılarak eylemin başlamasını ifade eder. Özbek 
edebî dilinde art fiil olarak kullanılan başla- fiili Çağdaş Uygurcada art fiil olarak 
kullanılmamaktadır. 
U davraga ikkinchi marta chiqqach, atayin mungli ashulani ayta boshladi. 
(T. Melik-
Şeytanat) 
“ O sahneye ikinci defa çıkınca kasıtlı olarak kederli şarkı söylemeye başladı.” 
Zohid yuragi siqilib, daftarga formulalarni beixtiyor yoza boshladi. 
“ Zahit’in canı sıkılınca deftere formülleri istemsizce yazmaya başladı.” 
Örneklerde görüldüğü gibi başla- fiili sözlük anlamını kaybetmemiş olsa da hareketin 
devam ettiğini de gösterdiği için Özbek gramerlerinde art fiil olarak kabul edilmektedir 
(Abdurrahmanov vd.; Haciyev vd.; Reşetov vd.; Rahmatullayev). 
bar-
Bar- art fiili asıl fiille her iki tür zarf fiille birleşebilir. Asıl fiildeki hareketin sürekliliği 
yanında hareketin bir noktaya yöneldiğini de bildirir: 
Ammo qoʻllanish oʻrniga qarab ularning ma’no doirasi doimiy ravishda kengayib 
boradi.
“ Ama kullanılış yerine göre onların anlamı sürekli olarak genişler.” 
Umri poyoniga yetgani sayin xotira dengizi ham sayozlashib mavjlari sustlashib borar 
edi.
“Ömrü sona ererken hatıra denizi de sığlaşıp dalgaları yavaşlardı.” (T. Melik-Şeytonat) 

---

229 
çık- 
Çık- art fiili asıl fiile -(i) b zarf fiiliyle bağlanır. Çık- art fiili asıl fiildeki eylemin 
tamamlandığını bildirir. Bazı durumlarda hareketin içeriden dışarıya olduğunu gösterir. 
Eng muhim dalillarni alohida diqqat bilän qayta oqib çiqdi. 
“En önemli kanıtları özel bir dikkatle yeniden okudu.” 
Akamning ichki bir tugʻyondan ovozi ozgarib çiqdi. 
“Abimin sesi içindeki isyandan sesi değişti.” 
Örneklerde çık- art fiili asıl fiilin bildirdiği hareketin tamamlandığını göstermektedir. 
al- 
Al- art fiili asıl fiile –(i)b, -a / -y zarf fiilleriyle bağlandığı gibi herhangi bir ek almadan 
da bağlanabilir. Asıl fiilin bildirdiği anlamın özne tarafından başarılma kabiliyetini bildirir. Kimi 
durumlarda hareketin göstermelik ya da yüzeysel olarak gerçekleştiğini bildirir. 
Bu gaplarning ma’nosini katta boʻlganingda tushunib olarsan. dedi. 
“Bu sözlerin anlamını büyüdüğünde anlayabilirsin, dedi.” 
Men koʻz ochib yumguncha daraxtga çiqib oldim. 
“Ben göz açıp kapayıncaya kadar ağaca çıkabildim.” 
ber- 
Ber- art fiili de asıl fiile –(i)b, -a / -y zarf fiilleriyle ve doğrudan bağlanabilir. Asıl fiildeki 
eylemin tamamlandığını ifade eder. Eylemin gerçekleşmesinde başkasına sağlanan yarar 
anlamını da bildirir. 
Birodarim haqida aytib berayin. 
“Kardeşim hakkında bilgi vereyim.” 
kal- 
Kal- art fiili asıl fiillere –(i) b zarf fiili ile bağlanıp asıl fiilin anlamını “hareketin 
tamamlanması, sürmesi, hareketin gerçekleşmesi, hareketin gerçekleşmesine yaklaşıldığı” gibi 
çok farklı yönlerden tasvir eder. 
Esingdami, birovni sevib qolsam sendan yaşirmayman, degandim. 
“Hatırında mı birini sevsem, senden gizlemem, demiştim.” 
koy- 
Koy- art fiili asıl fiile –(i)b zarf fiili ya da ek almadan bağlanır. Asıl fiilin anlamını 
başarma, neticelendirme, sürekli olma, hareketin istemsiz oluşu, bir defalık oluşu gibi pek çok 
yönden tasvir eder. 
Otam uni xushlamaygina peshonasidan oʻpib qoʻydi. 
“Babam onu isteksizce alnından öptü.” 
yubor
- 
Yubor- art fiili asıl fiile –(i) b zarf fiili ile ve ek almadan bağlanır. Asıl fiili tam 
gerçekleşme anlamı bildirir. Ket- art fiiliyle benzer özellikler gösterir. 
Keyin nola qilgandek hangrab yubordi. 
“Sonra nara atar gibi ağladı.” 
taşla- 
Taşla- art fiili asıl fiile –(i) b zarf fiiliyle bağlanır. Asıl fiilin bildirdiği eylemin tam olarak 
gerçekleştiğini, eylemin hızlı gerçekleştiğini, eylemin gerçekleşmesindeki kararlılığı belirtir. 
sal- 
Özbek edebî dilinde çok sık görülmeyen daha çok konuşma dilinde karşılaşılan sal- art 
fiili asıl fiile –(i) b, -a / -y zarf fiilleriyle bağlanır. Asıl fiildeki hareketin hızlı biçimde tam olarak 
gerçekleştiğini bildirir.