Tili va adabiyoti universiteti

Key words: 
Formulaic expressions, formulaic expressions in Uzbek, formulaic 
expressions in Turkish, samples of formulaic expressions.
 
Giriş 
Günlük yaşamın sınırları içerisinde insanların çoğu birbirleriyle iletişime geçerken ciddi, 
resmi bir dilin aksine daha canlı ve gündelik bir dil kullanmayı tercih etmektedirler. Bu dil, yazı 
diliyle kıyaslandığında belirli kuralları olmayan, sınırlarını insanların birbirleriyle olan 

Professor, filologiya fanlari doktori, O‘zbekiston Milliy universiteti 

Zamonaviy turkiy tillar va adabiyoti bo‘limi magistri, Nigde Umar Holisdemir universiteti

---

231 
ilişkilerinin belirlediği bir konuşma dilinden ibarettir. Sabahleyin karşılaşılan birine söylenen 
“günaydın” 
ile güne başlayarak akşam vakti karşılaşılan birine söylenilen “iyi akşamlar” ile 
günü tamamlayana dek gün içerisinde gerçekleştirilen tüm iletişim, bir konuşma dili sürecini 
kapsamaktadır. 
Bu konuşma dili, iletişimi canlı ve akıcı tutmaya yarayan birçok ifadeyi bünyesinde 
bulundurmaktadır. Bunun sebebi konuşma dilinin hızlı, pratik ve anlaşılabilir ifadelerle 
sürdürülmesi zorunluluğundan dolayıdır. Konuşma dilinde ağır, anlaşılmaz ve akıcılıktan uzak 
ifadelerin kullanımı, sosyal çevre tarafından hoş karşılanmaz, daha ötesi çoğu zaman insanların 
bu tarz konuşmalardan kaçınmasıyla sonuçlanır. Tüm bu olumsuzlukların önüne geçebilmek 
adına dil, kendi içerisinde çeşitli ifadeler oluşturarak, zaman içerisinde gelişen bir takım ifadeler 
meydana getirmiştir. Bu ifadelerin önemli ve büyük bir kısmını kalıp sözler oluşturmaktadır. 
Gün içerisinde tanımadığımız birisi tarafından 
“Afedersiniz”
diye uyarıldığımızda, karşımızdaki 
insanın bizden herhangi bir konuda ricada bulunacağını hemen anlayabiliriz ya da bir yemeğin 
sonunda, yemeği yiyen kişinin sofradan kalkmadan evvel yemek sahibine 
“Ellerinize/eline 
sağlık” 
diye bir nezakette bulunması, yemek sahibi için, kişinin yemeği beğendiği ve sofradan 
kalkacağı mesajını taşır. Bu gibi günlük hayatta pek çok alanda kullanılan birçok örnekle kalıp 
sözlerin konuşma dilinde ne denli işlevli ve pratik yapılar olduğu görülebilmektedir. Biz de 
çalışmamızda kalıp sözler konusunu birbirlerine yakın ve aynı kökleri paylaşmakta olan iki 
dilde, Özbek Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde bulunan benzerlikler ve farklılıklar üzerinden 
yapacağımız tespitlerle ifade etmeye çalışacağız.