Tili va adabiyoti universiteti

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. Abduraimov Sh. Oʻzbek tilining universal lugʻati (imlo, izohli lugʻat). 2019.
2. Абдушукуров Б. “Қисаси Рабғузий” лексикаси. – Т.: Академнашр, 2008.3.
3.Abdurahmonov G., Toʻxliyev B., Rustamov A., Dadaboyev H. Qutadgʻu bilig. I, II, III, 
IV, V jildlar. – Toshkent: Jahon print, 2011.
4.МаксФасмер. Этимологический словарь русского языка. – Москва: 
Прогресс,1986.
5. MahmudKoshgʻariy. Devonilugʻotut – turk. (I, II, III jildlar). – Toshkent, 1963.
6. Oʻzbek tilining izohli lugʻati. (I, II, III, IV jildlar). – Toshkent.
7. Shukurov E. Bobo soʻz izidan. – Toshkent: Mashhur-press, 2018.
8. Шипова Е.Н. Словарь тюркизмов в русском языке. -Алма-Ата,1976. 
 
 
 
 

---

227 
III SHU’BA. MADANİYATLARARO MULOQOT VA OʻZBEK TİLİ 
TARAQQİYOTİ 
 
 
Özbekçeden türkçeye aktarmalarda art fiil sorunu 
The Auxiliary Verbs Issues in Translating from Uzbek to Turkish 
 
Ahmet Karaman

 
 
Annotation:
In this article, the subject of descriptive verbs that are frequently used in 
Uzbek is discussed. Descriptive verbs used in Turkiya Turkish are fewer than Uzbek. Therefore, 
our students who learn Uzbek make various translation mistakes. I will try to explain this topic 
in this article. 
Key words:
auxiliary verb, leading verb, adverbial verb
 
20. yüzyılın başlarında parçalanan Türk Dünyası yaklaşık yüz yıl kadar birbirinden 
habersiz ve birbirinden kopuk yaşamıştır. Yüzyılın sonlarında Sovyetlerin dağılmasıyla 
bağımsızlığına kavuşan Türk Cumhuriyetleri ile Türkiye arasındaki ilişkiler de artmıştır. 
Türkiye’de 1990’lı yıllarda Türk lehçeleri ile ilgili çalışmalar hız kazanmıştır. İlki 1992 
yılında Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesinde kurulan günümüzde ise on sekiz üniversitenin 
bünyesinde kurulan Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları bölümlerinde Türkiye dışındaki Türk 
halklarının dilleri ve edebiyatları okutulmaktadır. 
Özbekçe, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları bölümlerinde okutulan temel 
lehçelerden biridir. Çağdaş Uygurca ile birlikte Karluk Türk Lehçeleri grubunda yer alan 
Özbekçe zengin bir edebî mirasa sahiptir. Gerek sözlü edebiyat ürünleri gerekse yazılı edebiyat 
ürünleri bakımından oldukça zengindir. Bu edebî zenginlik pek çok öğrenciyi Özbek dili ve 
edebiyatı sahasında çalışmaya sevk ediyor. 
Özbek dili ve edebiyatı sahasında çalışan öğrencilerin karşılaştıkları çeşitli güçlükler 
bulunmaktadır. Bunlardan biri metin aktarma düzeyinde yaşanan sıkıntılardır. Atasözü ve 
deyimlerin aktarılması, yalancı eşdeğer sözcükler ve art fiillerle kurulan birleşik fiillerin 
aktarılmasıdır. Özbekçede kullanılan art fiillerin sayısı Türkiye Türkçesindeki art fiillere göre 
daha fazladır. Çağdaş Özbek edebî dilinde art fiil sayısı Reşetov’a göre otuzdan fazladır 
(Reşetov vd. 1966: 308). 
Özbekçede kendi anlamını yitirip sadece art fiil olarak kullanılan fiil yoktur. Bazı fiiller 
hem asıl fiil hem de art fiil olarak kullanılabilmektedir. Bu fiiller “ başla-, yat-, tur-, yür-, otur-, 
yat-, bol-, bit- (bitir-), al-, ber-, kal-, koy-, çık-, bar-, kel-, ket-, yubar-, taşla-, sal-, tüş-, ol-, öt-, 
et-, kör-, kara-, bak-” fiilleridir. Art fiiller asıl fiillere -(i) b ve -a, -y zarf fiillerini alarak 
bağlanırlar. Asıl fiillere -(i) b zarf fiiliyle bağlanan on altı art fiil vardır: “koy-, tüş-, çık-, yat-, 
yür-, otur-, kel-, yubar-, taşla-, bol-, yat-, ol-, bit-, öt-, bak-, kara-”. Asıl fiillere –a /-y zarf 
fiilleriyle bağlanan art fiiller üç tanedir: “başla-, yaz-, bil-”. Her iki zarf fiile de asıl fiillere 
eklenen art fiiller de şunlardır: “al-, ber-, kal-, bar-, kör-, tur-, ket-, sal-”. 
Art fiillerin birleştikleri zarf fiil çeşidi onların anlam çerçevesini de etkilemektedir. Asıl 
fiil + -(i) b + art fiil yapısında yer alan art fiiller daha zengin anlam dairesine sahiptir (Haciyev 
1966: 22). 
Türkiye Türkçesi ile karşılaştırıldığında “fiil + zarf fiil + art fiil” biçiminde art fiil olarak 
kullanılabilen fiillerin sayısı Özbekçede daha çoktur. Bu yapıdaki birinci fiil sözdiziminde art 
fiile bağlı iken anlam olarak art fiil birinci fiile bağlıdır: 

Associate Proffessor. Dr., Afyon Kocatepe Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve 
Edebiyatları Bölümü Öğretim Üyesi, [e-mail] 

---

228