Tili va adabiyoti universiteti

чубук/чублик 
kabi shakllarda qoʻllanadi. Bu leksema sodda tub soʻz, deb qaraladi. 
“Oʻzbek tilining universal lugʻati” da mazkur soʻzga quyidagicha ta’rif berilgan: 1. Surxondaryo 
hududida novda. Tol chivigʻi. chiviq tutgan yeridan sinmaydi, egilgan yeridan sinadi. Maqol. 2. 
Texnikada ingichka va uzun metal tayoqcha. Chiviq temir. Chiviqdan temir-beton tayyorlash 
uchun armatura sifatida ham foydalanish mumkin. “OʻzME”. 
Turkiy surqach – luk deyilgan daraxtning siqib olingan shirasiga nisbat berib ishlatilgan. 
U bilan qilich, xanjar va katta pichoqlarning dastalari biriktiriladi [DLT, I, 423]. Rus tilida 
сургуч
– surguch; запечататьсургучом – surguchlamoq, surguch bilan pechatlamoq. 

---

224 
Xonliklar davrida rus xalqlari oʻzlarining bosib olgan hududlarida aholiga nisbatan 
ma’lum bir yengilliklarni joriy etgan. Moʻgʻul xalqida temirchi va ozod kishiga nisbatan 
ishlatilgan 
tarxan
soliqdan va har qanday majburiyatlardan ozod qilingan; imtiyozli, daxlsiz 
qabila, urugʻ, zot yoki biror bir mansabdor kishi boʻlgan. Dastlab ushbu leksema xuddi shu 
ma’noda darxon shaklida xalq ogʻzaki ijodidagi dostonlarda qoʻllanganligini koʻramiz: Endi 
senga timsol aytay bir alvon, Men ketgancha, oʻzing Chambilda darxon. “Malikai ayyor”. 
[OʻTUL]. Rus xalqining etimologik lugʻatlarida bu leksemaning aynan turklardan oʻzlashganligi 
qayd etilgan. “Devoni lugʻatit turk” kitobida Mahmud Koshgʻariy tarxan atamasi bek ma’nosida 
islomiyatdan oldin qoʻllangan ism ekanligini qayd etadi va yana bir joyda bu soʻzning 
argʻuchaligini ta’kidlaydi [I, 409]. 
Инжу.
Bu soʻz ma’lum bir tarixiy taraqqiyot davomida rus tiliga fonetik oʻzgarish 
asosida oʻzlashdi. “Qutadgʻu bilig” dostonida 
jinčü
shaklida ishlatilgan bu termin “dur, 
marvarid” ma’nosini bildiradi. Bu oʻzlashma dastavval “Devoni lugʻotit turk” asarida qayd 
etilgan. Mahmud Koshgʻariy oʻzlashmaning “yosh, bokira joriya, kanizak” ma’nosida 
qoʻllanilganligini ham e’tirof etadi [DLT, 256]. XI-XIV asr eski turkiy til obidalarida 
yinju, inji, 
yinjoʻk
shakllari qoʻllangan. “Qissasi Rabgʻuziy”da 
yinju
shaklida qoʻllangan: Bir nečӓlӓri 
gavhar, yinjü čiqardilӓr [146r16]. E.V.Sevortyan 
jinčü
leksemasini “hukmdor,zodagon, bekning 
mulkida xizmat qiluvchi qul, molk –mulk bilan birga merosdan-merosga oʻtuvchi shaxs, meros” 
tarzida talqin etadi. Tarixdan ham ma’lumki, Chingizxon xonadoni a’zolariga tegishli yer-suvlar 
“inju”
deb atalgan. 
Книга
– rus tiliga oʻrta asrlarda oʻzlashgan, deb hisoblanayotgan ushbu soʻz qadimgi 
“oʻralgan qogʻoz” ma’nosini ifodalovchi kuynig/kuynik soʻzlaridan kelib chiqqan. Oʻrta asr 
boshlarida turkiylar orasida, asosan, Volga bulgʻorlari tilida keng iste’foda etilgan. Ushbu soʻz 
keyinchalik rus tiliga koʻchgan. 
“Un, shakar va yogʻdan, ba’zan kunjut, magʻiz qoʻshib tayyorlangan shirinlik, qandolat” 
[OʻTIL, V, 549] ma’nosini anglatuvchi holva leksemasi 
халва 
[Radlov, 2, 1759] tarzida rus 
tiliga arab tilidan turkiy tillar oraqli oʻzlashgan. Mazkur leksema ilk bor “Qutadgʻu bilig” 
dostonida qoʻllangan: 
Qarïn toδsa arpa ja ḥalva bir ol, qalur barčä artïb tolur kirgu jol –
Qorin 
toʻysa. Arpa yo halvo birdir, barchasi ortib qoladi, kiradigan yoʻl toʻladi[ҚБН, 556]. 
Soʻz yasalish hodisasi va bir tildan ikkinchi tilga soʻzlarning oʻzlashishi tilda yangi-
yangi soʻzlarning vujudga kelishiga, leksikondagi soʻzlarning koʻpayishiga, boyishiga xizmat 
qiladi. Har bir tilda soʻz yasalish hodisasi bor, jumladan, rus tili ham bundan mustasno emas. 
Rus tilida mavjud, asli kelib chiqishi turkiy boʻlgan soʻzlarni oʻrganish jarayonida nafaqat 
affiksatsiya (soʻz yasovchi qoʻshimcha qoʻshish orqali soʻz yasash), balki kompozitsiya (ikki 
mustaqil soʻzning qoʻshilishi natijasida yangi ma’no hosil qilinishi) usulida ham yasalgan 
leksemlar mavjudligi aniqlandi. Oʻzlashgan leksemalar ichida, asosan, -lik va –cha 
qoʻshimchalari faol yasovchi qoʻshimchalar sifatida namoyon boʻlgan. Masalan, башлык, 
ярлык , балык, шашлык, каланча, алыча, парча, саранча, епанча
 kabi.
Soʻz yasovchi qoʻshimchalar yordamida yangi soʻz hosil qilinishi affiksatsiya usuli deb 
nomlanib, turkiy tillardan rus tiliga oʻzlashgan soʻzlar ichida bu usul yordamida hosil boʻlgan 
yasama soʻzlar talaygina. Shu oʻrinda bir necha misollarga murojaat qilsak: 
“Talab, ejtiyojni ta’minlovchi barcha narsa, mahsulot; sotuvchilar va xaridorlar 
oʻrtasida oldi-sotdi, bozor munosabatlari obyekti” semasini beruvchi rus tilidagi 
товар 
soʻzi 
qadimgi manbalarda mol-mulk ma’nosida qoʻllangan: 
Bu bušïčï braman[larqa bergülüg] 
tavarïm joq üčün 
– bu braxmanlarga beradigan mol-mulkim yoʻqligi uchun [Uig, III, 15; DTS, 
542]. Bu soʻz asosida rus tilida yangi bir leksema -