миллий энциклопедияси давлат илмий нашриёти, 2006-2008.
769
ID-020-30-M006
Malika Nomozova
O‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti 3-kurs talabasi
O‘QUVCHILARDA NUTQIY KO‘NIKMALARNI
RIVOJLANTIRISH USULLARI
Annotatsiya. Ushbu maqolada inson hayotida nutqning ahamiyati, nutqning doimiy
o‘sib boruvchanligi, oilada, jamiyatda va ta’limda nutqning rivojlanish xususiyatlari aks etishi,
ayniqsa, ona tili ta’limining jamiyat a’zolari o‘rtasida bajaradigan vazifasi – o‘quvchilarni fikr
bayon qilish faoliyatiga tayyorlash vazifasidan kelib chiqqan holda, dars jarayonida nutqni
og‘zaki va yozma tarzda bayon etishga o‘rgatish, o‘quvchi lisonidagi so‘zlardan o‘rinli
foydalanish, uni yuzaga chiqarish to‘g‘risida fikr yuritilgan. Bunday murakkab jarayonni
amalga oshirishga xizmat qila oladigan, ona tili fanining adabiyot va jamiyatdagi boshqa
sohalar bilan integratsiyasini hosil qilish orqali nutqni yuzaga chiqara oladigan mashq hamda
topshiriqlar tavsiya etilgan. Bunda, albatta, o‘quvchilarning yosh xususiyatlari hisobga
olingan.
Kalit so‘zlar: Ongli ta’limiy faoliyat, pedagogik ta’sir, nutq, kamiste’mol so‘zlar, aqliy
mehnat, ta’riflash, tasvirlash.
Annotation. This article reflects the importance of speech in human life, the constant
growth of speech, the developmental characteristics of speech in the family, society and
education, especially the role of mother tongue education among members of society - to
express schoolboys' opinions based on the task of preparing for the activity, in the course of
the lesson the idea of teaching to express speech orally and in writing, the appropriate use of
words in the schoolboy's language and its manifestation was considered. Exercises and
assignments that can serve to accomplish such a complex process and generate speech by
creating an integration of mother tongue science with literature and other areas of society are
suggested. This, of course, takes into account the age of the schoolboys.
Keywords: Conscious educational activity, pedagogical influence, speech, rarely used
words, mental labor, definition, description.
Til va adabiyot:
ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar
2020-yil 30-aprel
770
Ona tilini o‘qitish jarayonida bolalar nutqini rivojlantirish, birinchi
navbatda, ularning so‘z boyligini oshirishni taqozo etadi. O‘quvchilarni doimiy
ravishda ular birinchi marta duch kelayotgan yangi so‘zlar hamda fan-texnika
taraqqiyoti natijasida tilimizga kirib kelayotgan yangi so‘zlar bilan tanishtirib
borish, so‘zlarning yangi ma’no qirralarini, tildagi kamiste’mol so‘zlarni
seriste’mol so‘zlarga aylantirish, adabiy til uchun zid bo‘lgan so‘zlarni
o‘quvchilar nutqidan chiqarib tashlash faqat ona tili fanining emas, balki
maktabda o‘qitilayotgan barcha fanlarning, shuningdek, oila va
jamoatchilikning asosiy vazifasidir[1.316-bet]. A. R. Sayfullayev o‘zining “Ona
tili darslarida nutq o‘stirish”(5-sinf materiallari asosida.Toshkent, 1997), “Ona
tili darslarida nutq o‘stirish” (6-sinf materiallari asosida. Toshkent, 1998), “Ona
tili darslarida nutq o‘stirish”(7-sinf materiallari asosida. Toshkent, 2000), “Ona
tili darslarida nutq o‘stirish”(8-sinf materiallari asosida. Toshkent, 2002) nomli
metodik qo‘llanmalarida o‘quvchilarning o‘g‘zaki va yozma nutqini o‘stirish,
tafakkurini rivojlantirishga alohida ahamiyat berib, mavzularni o‘rgatish
jarayonida o‘quvchilar nutqini o‘stirishning metod va usullarini keng bayon
qilgan.
Har bir sinfda nutqiy kompetensiyaga ona tili darslarida o‘rganiladigan
jami bilim, ko‘nikma va malakalarga to‘la erishilganlik natijasi sifatida
qaramasligi lozim: u darsdan darsga, sinfdan sinfga oz-ozdan o‘rganiladigan til
hodisalari vositasida hosil qilib boriladi, maktab ona tili ta’limida nihoyasiga
yetmaydi. Inson o‘zidagi tildan foydalanish imkoniyatlarini umr bo‘yi boyitish
harakatida bo‘ladi. Darsda esa: “Bunda mana bularni bilmas, og‘zaki va yozma
nutqda xatolarga yo‘l qo‘yardi-yu, o‘qib-o‘rganish natijasida to‘g‘ri gapiradigan
va yozadigan bo‘ldi” kabi xulosalar bilan ish ko‘riladi. Qoidani eslab xatoni
tuzatish esa ko‘nikma darajasidagi ongli ta’limiy faoliyat sanaladi[2. 24-bet].
So‘zlovchining nutq saviyasi biror erishilgan holatda qotib turmaydi: til
muhit ta’sirida rivojlanuvchan, harakatchan va pragmatikaga moyil bo‘ladi.
“Tayyor bilimlar, tayyor nutqiy namunalar kor qilmaydigan dori-darmonlar
kabi o‘quvchi nutqini o‘zgartirmaydi” [2. 21-bet]. M. Yo‘ldoshevaning fikricha,
771
dars loyihasi tuzilayotganda “zarur bo‘lgan pedagogik ta’sirni ham aks ettirish
lozim” [3. 38–39-betlar]. Pedagogik ta’sir tufayli har bir dars, har bir ish turi
o‘quvchilarda qiziqish uyg‘otishi, ularni aqliy faoliyat ko‘rsatishga undashi,
nutq tuzilishini o‘rganish orqali qanoat hosil qilishi kerak. Bunda 5–11-sinf
o‘quvchilarining yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, ularni “tahlilga”,
“o‘ylashga”, “izlanishga” undaydigan, ularda qiziqish uyg‘otadigan, ruhiy
safarbarlikni yuzaga keltiradigan aqliy mehnatni talab etadigan mashqlar
zarur.
Do'stlaringiz bilan baham: 
