2. Sh.Rahmatullayev, A.Hojiyev. O‘zbek tilining imlo lug‘ati. – T.:O‘qituvchi, 2003. – 240 b.
3. http://kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/ona-tili/davr-va-ona-tili-talimi-muammolari-davra-
764
ID-020-30-M005
Jamshidbek Xojiyev
O‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti 2-kurs talabasi
LISONIY MEROS – O‘ZBEK TILI TARAQQIYOTINING
POYDEVORI
Annotatsiya. Mazkur maqola o‘zbek tili izohli lug‘atining amaliyotda qo‘llanilishi
muammolariga qaratilgan bo‘lib, ana shu muammolarni bartaraf etish yo‘llari hamda uning
asosiy xususiyatlari ochib berilgan. Lug‘atlar orqali ana shu jarayonga yanada aniq oydinlik
kiritish muhimligi ta’kidlangan.
Kalit so‘zlar: o‘zbek tilining izohli lug‘ati, so‘zning ma’no tomoni, sinonimlar lug‘ati,
omonimlar lug ‘ati, ularning amaldagi o‘rni va ahamiyati
Annotation. This article takes into consideration for difficulties of application of the
Uzbek explanatory dictionary and issuess related to this complication are depicted in this
article. The necessity of process with working dictionary is emphasized.
Keywords: The Uzbek explanatory dictionary, semantic theory of word, the dictionary
of synonyms, homonyms, their role and importance in the sentences.
Til inson hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir inson o‘zining
tilidan foydalanib, jamiyat bilan muloqot qiladi, o‘z fikr-mulohazalarini
tinglovchiga bayon qiladi. Biz uchun o‘zbek tili ana shunday imkoniyat
beruvchi ona tilidir. Darvoqe, ona tilimizning boyligi-yu qudratini, g‘o‘zalligi-yu
nafosatini, hayotimizda tutgan o‘rni-yu va salohiyatini kim ham bilmaydi?!
O‘zbek tilining boy til ekanligiga XV asrda yashab ijod qilgan ulug‘
mutafakkir bobomiz Alisher Navoiy(o‘z asarlarida 26 mingdan ortiq so‘z
qo‘llagan)ning ilmiy va badiiy merosi ham dalolatdir. Turkiy til qudratini
dunyoga yoygan bobomiz Alisher Navoiy o‘zining ikki til muhokamasiga
Til va adabiyot:
ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar
2020-yil 30-aprel
765
bag‘ishlangan “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida juda ko‘plab turkiy
so‘zlarning keng imkoniyatlarini ochib, ma’nosi va mazmunini hamda samarali
foydalanish o‘rinlarini asoslab berdi. Asrlar davomida til jamiyat taraqqiyoti
natijasida boyib, sayqal topib kelgan. Til taraqqiyotida buyuk
mutafakkirlarimiz, so‘z san’atkorlarining lisoniy merosi va so‘z qo‘llash
mahorati muhim omillardan sanaladi. Til hamisha so‘z bilan tirikdir. So‘z jamiki
insoniyatning voqelikni idrok qilish va bayon qilish vositasidir.
Tilning barcha imkoniyatlari so‘z va uning ma’nolari orqali borlig‘icha
namoyon bo‘lishi e’tiborga olinsa, til jamiyatining bugungi vakillari, xususan,
yosh avlod til imkoniyatlarini qay darajada o‘zlashtirishi; so‘zni, uning ma’no
tomoni va ularning nozik tovlanishlarini qay darajada idrok etishi, his qilishi
birlamchi dolzarb masala sifatida qayd qilinishi tabiiy.
Ma’lumki, umumta’lim maktablari va akademik litseylarda ona tili fanini
o‘qitish faqatgina grammatik qonun-qoidalargа аsoslanadi. Fikrimizcha, ona
tilining ulug‘vorligi, qudrati va jozibasini faqat nazariy bilimlarni o‘rganish
orqali his qilish juda ham mushkuldir. Binobarin, 10-, 11-sinflar Ona tili
darsliklarida so‘zlarning ma’nosi izohlanganligini ko‘ramiz. Ammo bu
ma’lumotlar, izoh va manbalar yetarli darajada emas. “O‘zbek tilining izohli
lug‘ati”da 85 000 dan ortiq so‘z jamlanganligining o‘zi ham ona tilimizning
nihoyatda boy til maqomida ekanligini ko‘rsatib turibdi.
Tilimiz lug‘at boyligi rang-barang so‘z va ifodalarga to‘la, turli ma’no va
ularning nozik tovlanishlari beqiyos va betakrordir. Faqat ularni o‘rganish, his
qilish, maqsadli va samarali foydalana olish talab etiladi, xolos. Ana shunday
so‘zlar miqdori va turli munosabatli ko‘rinishlarini istagancha kuzatishimiz
mumkin. Xususan, nutq ta’sirchanligini ta’minlash, go‘zal ifoda yaratish, nutqni
chiroyli tuzish va uni ifoda etish kabilarga xizmat qiluvchi so‘z va uning
ma’nolariga diqqat qaratamiz. Masalan:
Boshliq I – 1 Idora, muassasa, tashkilotlarga rahbarlik qiluvchi shaxs.
Boshliq bo‘lish oson, boshlamoq qiyin.
2 Umuman, boshchilik, rahbarlik qiluvchi; rahnamo.
766
Boshliq II – 1 Ba’zi Sharq xalqlarining sovuq, qor-yomg‘ir va oftobdan
saqlanish uchun boshga kiyadigan jun yopinchig‘i.
2. Oyoq kiyimining yuzi va yonini qoplab turadigan qismi va shu qism
uchun bichilgan teri.
Do'stlaringiz bilan baham: 
