Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Savol: Ushbu suratni ko‘rganingizda xayolingizga nima keladi va 

suratni tasvirlang. 

 

Bunda,  asosan,  mantiqiy,  o‘quvchini  o‘ylantiradigan  suratlardan 

foydalaning.  O‘quvchi  ranglar,  harakatlar  va  belgilarga  ahamiyat  beradi  va 

ularning  ma’no-mazmunini  yoritib  beruvchi  so‘zlarni  qo‘llashga  harakat 

qiladi.“Tasvirlash”  –  bu  tafakkurni  ishga  solishdir.  Ayniqsa  vizual  tasvirlash 

o‘quvchining  so‘zlar,  ma’nolar  va  fikrlar  chegarasini  kengaytiradi.  Shuning 

uchun ham bu usuldan foydalanish samarali. 

O‘quvchilar nutqini o‘stirish ishlari zo‘r tayyorgarlikni, materiallarning 

xilma-xil  va  qiziqarli  bo‘lishini  talab  etadi  va  asosan,  dastlabki  davrlarda 

og‘zaki tarzda olib boriladi. Nutq o‘stirish ishlarining xilma-xil tarzda o‘tkazish 

o‘quvchilarning faolligini oshiradi, lug‘atini yangi-yangi so‘zlar bilan boyitadi, 

ularda bog‘lanishli nutq malakalarini rivojlantiradi. 

  “Siz  shoirsiz”.O‘qituvchi  tomonidan  butun  guruhga  ikki  misra  she’r 

beriladi va o‘quvchi uni boshlashi yoki  davom ettirishi lozim. 

She’rni davom ettiring. 

Hovli sahnidagi suluv rayhonlar 

---

 

774 

Shamollar uyg‘onsa tebranar mayin[7]. 

………..……………………………… 

Yoki she’rni boshlab bering. 

 …………………………………… 

Qurtga aylanarkan bir kun kapalak, 

Senga nima kerak, ayt, nima kerak[4. 232-bet]. 

tarzida  amalga  oshiriladi.  Topshiriqni  bajarish  davomida  o‘quvchi  

misralardagi har bir so‘zning ma’nosini tushunishga va unda yuzaga chiqqan 

fikr  yoki  go‘yani  davom  ettirishga,  to‘ldirishga,  tadrijiy  rivojlantirishga, 

qofiyadosh  so‘zlarni  topishga,  yakuniy  va  qisqa  xulosa  chiqarishga  (yoki 

chiqarilgan(cheklangan)  xulosani  mazmuniy  isbotini  ifodalashga)  harakat 

qiladi.  O‘quvchi  o‘zini  shoirlardek  his  qiladi,  uning  o‘rnida  bo‘lganda  bu 

misralarga  qanday  so‘zlardan  jilo  berishi  va  yangicha  ma’no-mazmun  kashf 

etishi  mumkinligini  o‘ylaydi.Va  bu  har  bir  o‘quvchining  individual  uslubini 

yaratish, mustaqil fikrlash, go‘zal tasviriy vositalardan o‘rinli foydalanish, “eng 

nozik”  ifoda  yaratish,  (tarqoq  yoki  betartib)  fikrlarni  “bir  tizimga  terish” 

ko‘nikmasi  hosil  bo‘ladi.  Bu,  albatta,  o‘quvchida  improvizatsiya(ijodiy 

fantaziya)  hosil  qilishga  va  ijodiy  fikrlashga  undaydi.Topshiriqning  yakuniy 

qismida  o‘qituvchi  tomonidan  she’rning  asl  varianti  o‘qib  beriladi  va 

o‘quvchilarning yaratgan she’rlari asl variantga qanchalik yaqin yoki uzoqligi, 

shoir mantig‘iga mos kelish-kelmasligi, so‘zlardan o‘rinli foydalanganligi, qay 

birida ma’no ifodalash uslubi  ixcham va ta’sirchan ekanligi solishtiriladi. Va 

nihoyat  sinfda  kim  shoir-u,  kim  esa  shoir  emasligi  aniqlanadi.  Bu  orqali 

o‘qituvchi o‘quvchining so‘z boyligini, uning nutqini yuzaga chiqara olganligini, 

og‘zaki va yozma nutq rivojlanishining qay darajsida ekanligini aniqlab boradi. 

“O‘quvchining  nutqini  o‘stirish  murakkab  jarayon  bo‘lib,  unda  barcha 

imkoniyatlar to‘laligicha ishga solinsa, fikrni og‘zaki va yozma ravishda to‘g‘ri, 

ravon  ifodalashga  o‘rgatish  osonlashadi.  Natijada  o‘quvchi  nutqini 

rivojlantirishga keng yo‘l ochiladi”[6]. 

---

 

775 

Xullas,  ona  tili  o‘qitish  jarayonida  o‘quvchilar  nutqini  rivojlantirish, 

birinchi navbatda ularning so‘z boyligini oshirish, bog‘lanishli nutq hosil qilish 

va  uni  yuzaga  chiqarishni    taqozo  etadi.  Bunda  o‘g‘zaki  va  yozma  nutq 

ko‘nikmasini  hosil  qiluvchi,    rivojlantiruvchi  mashq  va  topshiriqlarning 

ahamiyati kattadir. Zero, og‘zaki va yozma jihatdan to‘g‘ri va ravon nutq egasi 

– davr talabidir.