Til ijtimoiy hodisa

ESKI O’ZBEK ADABIY TILI

Eski turkiy tildan ajralib to hozirgi o’zbek tilining shakllanishigacha (XX asr boshlarigacha) bo’lgan davr o’zbek tili eski o’zbek tili deb nomlanadi. Demak, eski o’zbek tili XII-XIII asrdan to XX asrning boshlarigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Eski o’zbek tilining shakllanishi uchun qoraxoniylar davri adabiy tili asos bo’ldi. Bu davrda ikki adabiy til an’anasi mavjud edi: 1) sharqiy adabiy til; 2) g’arbiy adabiy til. Sharqiy adabiy tilga qarluq-uyg’ur, g’arbiy adabiy tilga esa qipchoq-o’g’uz guruhlari kirgan. Qul Alining “Qissai Yusuf” dostoni (1239-yil) g’arbiy til an’anasida, Rabg’uziyning “Qissasi Rabg’uziy” asari esa sharqiy til an’anasida yozilgan bo’lib, bu asarlar eski o’zbek adabiy tilining shakllangan davrini ifoda etuvchi badiiy asarlardir. A.Borovkor “Tafsir”ni (XIII asr) eski o’zbek tilining yorqin namunasi deb e’tirof etgan.

Eski o’zbek tilida yaratilgan dastlabki namunalar: “O’g’uznoma”, “Tafsir” (Qur’onning so’zma-so’z tarjimasi, izohlar, sharhlar, tushuntirishlar), Qutbning “Xusrav va Shirin”, Sayfi Saroyining “Guliston”, Xorazmiyning “Muhabbatnoma”.

O’zbek tili Navoiy davri va Navoiygacha bo’lgan davrda turk lafzi va turkiy til nomi bilan yuritilgan. Mo’g’ullar bosqinidan so’ng chig’atoy tili, rus istilosidan keyin esa sart tili deb yuritilgan.

Sakkokiy, Atoiy, Lutfiy, Navoiy, Bobur kabi mumtoz adiblar o’zbek adabiy tilining mavqeyini yuksak darajaga ko’tardilar. Abulg’ozixon, Turdi Farog’iy, Gulxaniy, Maxmur, Munis, Ogahiy, Mashrab, Furqat, Muqimiylar eski o’zbek tilini yangi taraqqiyot bosqichiga olib chiqishgan. Xususan, A.Navoiy eski o’zbek adabiy tilining asoschisi deb e’tirof etiladi. U o’zining “Muhokamatul-lug’atayn” (“Ikki til muhokamasi”) asarida turkiy tilning imkoniyatlari haqida fikr yuritib, fors tilidan qolishmasligini isbotlaydi.

Masalan: “Yana bir adolari borki, ba’zi alfozning so’nggida –chi, -ki lafzidur, orttirurlar, yo mansabning, yo hunarning, yo peshaning izhori uchun; forsiyda yo’qtur, balki alar ham turkcha ayturlar. Mansabda andog’ki, qo’rchi, suvchi, xazinachi, yarog’chi, nayzachi va h.k.” A.Navoiy eski o’zbek tilini bir xazina deb bildi va uni o’rab turgan tikonlardan tozaladi.