Тижорат банкларининг даромадлари ва харажатлари, банк фойдасини ошириш муаммолари

1. Bazel standartini paydo bo’lish sabablari va maqsadi
Bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasi-bank faoliyatini tartibga soluvchi milliy nazorat institutlarini birlashtiruvchi tashkilot. Bazel qo'mitasi - dastlab Banklarni tartibga solish va nazorat qilish bo'yicha qo'mita deb nomlangan bo’lib- G10 markaziy banklari raislari tomonidan 1974 yil oxirida xalqaro valyuta va bank bozorlaridagi keskin notinchlikdan so'ng (xususan, G'arbiy Germaniyadagi Bankhaus Herstattning muvaffaqiyatsizligi sababli) Shvetsariyaning Bazel shahrida tashkil etilgan. Bazel qo'mitasi tashkil etilganidan beri o'z tarkibini G10 dan 28 ta yurisdiksiyadagi 45 ta tashkilotga kengaytirdi.
Bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasi banklarni prudensial tartibga solish bo'yicha birlamchi global standart o'rnatuvchidir va bank nazorati masalalari bo'yicha hamkorlik forumini taqdim etadi. Uning vazifasi moliyaviy barqarorlikni oshirish maqsadida butun dunyo bo'ylab banklar faoliyatini tartibga solish, nazorat qilish va amaliyotini kuchaytirishdan iborat.
Bazel qo'mitasi tomonidan olib borilayotgan faoliyatning asosiy yo'nalishi quyidagilarga qaratilgan:

• 
  global moliya tizimi uchun mavjud yoki yuzaga keladigan xatarlarni aniqlashga yordam berish uchun bank sektori va moliya bozorlaridagi o'zgarishlar to'g'risida ma'lumot almashish;
  
• 
  umumiy tushunishni targ'ib qilish va transchegaraviy hamkorlikni takomillashtirish uchun nazorat masalalari, yondashuvlari va texnikalarini baham ko'rish;
  
• 
  banklarni tartibga solish va nazorat qilish bo'yicha global standartlarni, shuningdek ko'rsatmalar va asosli amaliyotni yaratish va targ'ib qilish;
  
• 
  moliyaviy barqarorlik uchun xavf tug'diradigan tartibga solish va nazoratdagi bo'shliqlarni bartaraf etish;
  
• 
  o'z vaqtida, izchil va samarali tatbiq etilishini rag'batlantirish uchun a'zo davlatlarda va undan tashqarida Bazel qo‘mitasi standartlarining bajarilishini nazorat qilish;
  
• 
  Bazel qo‘mitasi a'zolari bo'lmagan mamlakatlardan tashqarida Bazel qo‘mitasi standartlarini, ko'rsatmalarini va puxta amaliyotini joriy etishga ko'maklashish uchun Bazel qo‘mitasi a'zolari bo'lmagan Markaziy banklar va bank nazorati organlari bilan maslahatlashish;
  
• 
  boshqa moliyaviy sektor standartlari va xalqaro tashkilotlarni, xususan moliyaviy barqarorlikni ta'minlash bilan shug'ullanadigan tashkilotlarni muvofiqlashtirish va hamkorlik qilish.
  

Bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasining doimiy ichki tuzilishi beshta guruhdan iborat:

• 
  Siyosatni ishlab chiqish guruhi;
  
• 
  Nazorat va amalga oshirish guruhi;
  
• 
  Makroprudensial nazorat guruhi;
  
• 
  Buxgalteriya bo'yicha ekspertlar guruhi;
  
• 
  Bazel maslahat guruhi.
  

Har bir guruh tarkibida belgilangan texnik ishlarni qo'llab-quvvatlaydigan ishchi guruhlar va cheklangan vaqt davomida aniq vazifalarni bajaradigan maxsus guruhlar mavjud.
Siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirishni ko'rib chiqish guruhi. Bazel qo'mitasining siyosatni ishlab chiqishga yondashuvi uning turli xil ishchi guruhlari va ishchi guruhlarining muvofiqlashtirilgan ishiga, keng va ochiq maslahatlashuv jarayoniga va xalqaro institutlar bilan hamkorlikka asoslanadi.
Nazorat va amalga oshirish guruhi ikkita asosiy maqsadni o'z ichiga oladi:
1. Bazel qo'mitasi standartlari va ko'rsatmalarining o'z vaqtida, izchil va samarali bajarilishini ta'minlash;
2. Bank nazorati yaxshilanishi, xususan Bazel qo'mitasi a'zolari o'rtasida yaxshilanish. Nazorat qilish va amalga oshirish guruhi, shuningdek, a'zo yurisdiktsiyalar orasida Bazel III doirasining bajarilishini nazorat qilish uchun javobgardir.
Bazel maslahat guruhi bank nazorati masalalari bo'yicha Qo'mitaning dunyodagi nazoratchilar bilan aloqalarini chuqurlashtirish uchun forum taqdim etadi. Jarayon boshida turli mamlakatlardan, xalqaro institutlardan va mintaqaviy bank nozirlari guruhlaridan yuqori martabali vakillarni yig'ib, Qo'mitaning yangi tashabbuslari bo'yicha a'zo bo'lmagan davlatlar bilan keng nazorat dialogini olib boradi.
Makroprudensial nazorat guruhi. Makroprudensial nazorat guruhi makroprudensial va tizimli ravishda muhim bank nazorati bilan bog'liq bo'lgan tizimli xavf va global o'zgarishlarni kuzatib boradi.
Buxgalteriya bo'yicha mutaxassislar guruhi. Buxgalteriya bo'yicha mutaxassislar guruhi buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari va amaliyotini yuqori sifatli ta'minlashga yordam beradi. AEG ishi, shuningdek, ushbu dasturning umumiy xalqaro talqinni va ushbu standartlar va amaliyotni uyg'unlashtirilgan qo'llanilishini qo'llab-quvvatlaydi, banklarda risklarni ishonchli boshqarish va bozor intizomini oshiradi.
1975 yildan beri Qo'mita bir qator xalqaro banklarni tartibga solish standartlarini, xususan, Bazel I, Bazel II va Bazel III nomi bilan tanilgan kapital yetarliligi to'g'risidagi bitimlarga oid muhim nashrlarini ishlab chiqdi:

• 
  Bazel I 1988 yilda kiritilgan bo’lib, uning asosiy maqsadi bir qator nazorat tamoyillarini ishlab chiqish orqali kredit xatarlarini (qarz oluvchilar tomonidan to'lanmagan zararlar va boshqalar) cheklash hisoblangan.
  

Bazel I qoidalariga ko'ra, banklar korxonalarga qarz berishda, ularning defoltidan zarar ko'rgan taqdirda, kreditning balans qiymatining 8% miqdorida o'z kapitalini zaxiralashi shart deb hisoblangan.

• 
  Bazel II tomonidan kiritilgan muhim o'zgarish shundan iboratki, kredit tashkilotlariga qo'yilgan kapital talablari berilgan kreditlarning iqtisodiy tavakkalchiligiga yoki kredit yoki mijozning to'lov qobiliyatini yo'qotish xavfiga bog'liq. Shunday qilib, Bazel I qabul qilinganidan beri mavjud bo'lgan kapital yetarliligining minimal darajasini hisoblash mexanizmi banklar va nazoratchilar o'rtasidagi nazorat va o'zaro hamkorlik tizimi, shuningdek axborotni oshkor qilishning keng tizimi bilan to'ldirildi.
  

1-rasm: Bazel IIning uch ustunli konsepsiyasi²
Bazel II uch ustunli konsepsiyadan foydalanadi:
1-ustun - minimal kapital talablari (xavfni bartaraf etish). Birinchi ustun bank tavakkalchiligining uch asosiy tarkibiy qismi - kredit xavfi, operatsion tavakkalchilik va bozor tavakkalchiliga qo'yiladigan umumiy minimal kapital talablarini hisob-kitobini taqdim etib, kredit, bozor va operatsion xatarlar uchun kapitalga qo'yiladigan umumiy minimal talablarning hisob-kitobini taqdim etadi. Jami kapitalning aktivlarga nisbati 8% dan past bo'lmasligi kerak. 2-darajali kapital 1-darajali kapitalning 100% dan oshmasligi kerak.
2-ustun – nazorat faoliyati. Ushbu bo'limda Qo'mita tomonidan bank xatarlariga nisbatan ishlab chiqilgan nazorat jarayonining asosiy tamoyillari, xatarlarni boshqarish va bank nazoratchilariga hisobotlarning shaffofligi muhokama qilinadi. Shuningdek, shartnomada qoldiq tavakkal deb ataladigan pensiya xavfi, tizimli xavf, konsentratsiya xavfi, strategik xavf, reputatsiya xavfi, likvidlik xavfi va yuridik xavf bilan shug'ullanish uchun asos yaratiladi.
3-ustun - bozor intizomi. Qo'mita bozor ishtirokchilariga miqyosi, kapitali, tavakkalchilik darajasi, tavakkalchilikni baholash jarayonlari va shu sababli muassasa kapitalining yetarliligi to'g'risidagi asosiy ma'lumotlarni baholashga imkon beradigan oshkor qilish talablari to'plamini ishlab chiqish orqali bozor intizomini rag'batlantirishga intiladi, chunki ma'lumot almashish bankni boshqalar tomonidan baholashni osonlashtiradi, bu esa korporativ boshqaruvning yaxshilanishiga olib keladi.

• 
  Bazel III - bu 2007-2009 yillardagi moliyaviy inqirozga javoban Bank nazorati bo'yicha Bazel qo'mitasi tomonidan ishlab chiqilgan xalqaro miqyosda kelishilgan chora-tadbirlar to'plamidir. Ushbu chora-tadbirlar banklar faoliyatini tartibga solish, nazorat qilish va risklarni boshqarishni kuchaytirishga qaratilgan.
  

Bazel qo'mitasining barcha standartlari singari, Bazel III standartlari ham xalqaro miqyosda faoliyat ko'rsatadigan banklarga nisbatan qo'llaniladigan minimal talablardir. Bazel III ning asosiy talablari Qo'mitaga a'zo davlatlarning moliyaviy-iqtisodiy inqirozlarga nisbatan barqarorligini oshirishga, bank xatarlarini boshqarish sifatini oshirishga, moliyaviy muassasalar tomonidan moliyaviy ma'lumotlarning oshkoraligini ta’minlashga qaratilgan. A'zo mamlakatlar Qo'mita tomonidan belgilangan muddatlarda o'z yurisdiksiyasidagi standartlarni tatbiq etish va qo'llash majburiyatini oladilar.