Тижорат банкларининг даромадлари ва харажатлари, банк фойдасини ошириш муаммолари

5-jadval
2020-2021 yil 1 yanvar holatiga bank tizimi bo`yicha kapital yetarliligi ko`rsatkichlari⁶

Mazkur jadvalda bank tizimi bo`yicha kapital yetarliligi ko`rsatkichlari dinamikasi keltirilgan. Banklar kapitalining monandligiga qo`yiladigan talablar “Tijorat banklari kapitalining monandligiga qo`yiladigan talablar to`g`risida”gi Nizom (ro`yxat raqami 2693, 2015 yil 6 iyul) bilan tartibga solinadi.
4.Tijorat banklari faoliyatini nazorat qilishda Bazel standartlaridan foydalanishni takomillashtirish

So'nggi yillarda dunyo moliya bozorlarining o'ziga xosligi aniq bo'ldi. Rivojlangan mamlakatlarda inqirozni boshqarish har doim ham qo'llab-quvvatlanmagan, bu siklik tebranishlarni yumshatish va iqtisodiy muvozanatni barqarorlashtirishga yordam beradi. Ko'pincha siklik siyosat olib borilib, u iqtisodiy va moliyaviy jarayonlarning siklik mohiyatini qo'zg'atdi va qo'llab-quvvatladi.

Respublikamizda 2020 yilda bank tizimi faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishda asosiy e`tibor, “Banklar va bank faoliyati to`g`risida”gi Qonunning yangi tahrirda qabul qilinishi munosabati bilan sohaga oid me`yoriy huquqiy hujjatlarni tizimli ravishda qayta ko`rib chiqish hamda ularni Bazel qo`mitasi tavsiyalariga muvofiqlashtirishga qaratildi.
Banklarda korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish hamda uni xalqaro umume`tirof etilgan normalarga muvofiqlashtirish maqsadida “Tijorat banklarida korporativ boshqaruv to`g`risida”gi nizom yangi tahrirda ishlab chiqildi. Mazkur nizomda asosiy e`tibor, boshqaruvga oid qarorlar qabul qilish jarayoni shaffofligi va samaradorligini oshirish, bank boshqaruvi organlari vakolat va vazifalarini to`g`ri taqsimlash, banklarda manfaatlar to`qnashuvining oldini olish, ma`lumot oshkoraligi va ochiqligini ta`minlash, xodimlarning odob-axloq qoidalari hamda shubhali xattiharaktlari haqida xabar qilish tizimini joriy qilish masalalariga qaratildi.
Bundan tashqari, banklarda qarz oluvchilarning o`zaro aloqadorligini yoki bankka aloqadorligini aniqlash va ular bilan yuzaga keladigan tavakkalchiliklarni oldindan baholab, o`z vaqtida zarur choralar ko`rish maqsadida “Bir qarz oluvchi, o`zaro aloqador qarz oluvchilar guruhi, shu jumladan, bankka aloqador shaxslar uchun tavakkalchilikning eng ko`p miqdori to`g`risida”gi yangi tahrirdagi nizom ishlab chiqildi.
Mazkur hujjatda tavakkalchiliklarning eng ko`p miqdorlari hamda o`zaro aloqadorlikning nazorat va iqtisodiy asosda vujudga kelishi, mazkur aloqadorlik vujudga kelishi mumkin bo`lgan holatlar (ssenariylar) batafsil yoritildi. Shuningdek, nizom bilan bankka aloqador shaxslar ro`yxati va ular bilan amalga oshiriladigan bank operatsiyalariga bo`lgan talablar va tavakkalchilikning hisob-kitoblaridan chegirmalarga doir normalar xalqaro standartlarga muvofiq takomillashtirildi.
Bank tizimi barqarorligini mustahkamlash, unga aniq, uzoq muddatli, real strategik tashabbuslar va puxta biznes-rejalarga ega barqaror ishtirokchilarning kirishini ta`minlash maqsadida “Bank faoliyatiga ruxsat berish tartibi va shartlari to`g`risida”gi nizom ishlab chiqildi. Mazkur nizomga muvofiq bankni tashkil etish yoki mavjud banklarning ustav kapitalida ishtirok etish uchun soddalashtirilgan tartib joriy etilib, bu o`z navbatida, mamlakatimiz bank tizimiga yuqori kredit reytingiga ega xalqaro moliya institutlari va chet el banklarini jalb qilish uchun maqbul shart-sharoit yaratadi.
Markaziy bankning banklarni nazorat qilish tizimi samaradorligini yanada oshirish, uni Bazel qo`mitasining tamoyillariga muvofiqlashtirish maqsadida 2020-2022 yillarga mo`ljallangan “Harakatlar rejasi” ishlab chiqilib, unda belgilangan chora-tadbirlar Jahon banki va Osiyo taraqqiyot banki ko`magida amalga oshirib kelinmoqda. Harakatlar rejasiga asosan 2020 yilda bank nazorati samaradorligini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar doirasida qonunchilik bazasini takomillashtirish, xodimlar bilim va ko`nikmalarini oshirish hamda ilg`or xorijiy tajribalarni joriy qilish vazifalari belgilandi.
2020 yilda tavakkalchilikka asoslangan bank nazorati tizimini bosqichma-bosqich yo`lga qo`yish bo`yicha Jahon banki bilan hamkorlikda nazorat intensivligini belgilashda banklarning tizimdagi ahamiyati va tavakkalchilik profilini inobatga olishni nazarda tutuvchi mezonlar dastlabki loyihasi ishlab chiqildi va bugungi kunda sinovdan o`tkazilmoqda.
Xususan, bank tizimida vujudga kelishi mumkin bo`lgan xatarlarga oldindan ta`sir choralari ko`rish ishlarini tizimli tashkil etish maqsadida Jahon banki ko`magida nazorat indikatorlari ishlab chiqilib, banklarning asosiy ko`rsatkichlaridagi muhim o`zgarishlarni oyma-oy kuzatib borish va prudentsial choralar ko`rish imkoni yaratildi. Mazkur tizim bank tizimidagi o`zgarishlarga mos ravishda muntazam takomillashtirib boriladi.
Shu bilan birga, nazorat indikatorlari negizida banklar kesimida ularning asosiy xatarlarini aniqlash imkonini beruvchi tavakkalchilik profili ishlab chiqilib, uning asosida bank tavakkalchiliklarini samarali nazorat qilish va zarur hollarda inspektsiya tekshiruvini tayinlash tizimi yo`lga qo`yildi. Bundan tashqari, Osiyo taraqqiyot bankining texnik ko`magida ishlab chiqilgan “Tavakkalchilikka asoslangan bank nazorati bo`yicha qo`llanma”ni amaliyotga tatbiq etish ishlari boshlandi. Ushbu yo`nalishdagi ishlarni muvofiqlashtirish uchun mazkur sohada katta tajribaga ega bo`lgan xalqaro ekspert jalb etildi.
O`z navbatida, tavakkalchilikka asoslangan nazorat tizimiga o`tishning dastlabki bosqichi uchun tanlab olingan banklar misolida sinov tariqasida institutsional ma`lumotlar bazasi yaratildi. Institutsional ma`lumotlar bankning barcha darajadagi tarkibiy tuzilmalari, yaqin tarixda sodir bo`lgan muhim ahamiyatga ega barcha holatlarni aks ettiradi. Mazkur tizimning mantiqiy davomi sifatida o`tkazilgan tahlil va mavjud xatarlar yuzasidan banklar kengashlariga yillik murojaatlar yo`llash amaliyotini joriy qilish nazarda tutilgan.

Jahon moliyaviy inqirozi, moliyaviy tartibga solish tizimidagi kamchiliklarni aniqlab, bizni dunyodagi mavjud vaziyatdan chiqish yo'lini izlashga, barqarorlikni oshirish va hozirgi kabi inqirozlarning oldini olishga qaratilgan harakatlarni belgilab berdi. Bu tamoyillarni qayta ko'rib chiqishni, shuningdek, baholashning yangi yondashuvlari va usullarini ishlab chiqish va amalga oshirishni, kapital yetarliligining siklik sikl normalarini yaratishni va iqtisodiy pasayish davrida shakllanishni talab qildi.

Bazel III ga binoan barcha kapital qo'yilmalar birinchi darajali kapitaldan amalga oshirilishi kerak. Ushbu talab amaldagi qoidalarga nisbatan sezilarli ravishda kuchaytirildi, unga muvofiq ajratmalar mutanosib ravishda amalga oshiriladi. Ammo bitim mualliflari buni Bazel II da ko'rib chiqilgan xatarlar kabi muhim deb bilishmadi, shuning uchun ushbu hujjat umuman muhokama qilinmadi. Dunyo bank institutlari likvid aktivlarning katta yo'qotishlariga duch kelgan moliyaviy inqiroz o'z tuzatishlarini kiritdi. To'lov qobiliyatiga ega, ammo likvidli bankda omon qolish uchun deyarli imkoniyat yo'qligi ma'lum bo'ldi. Shu sababli, inqiroz davrida bank tizimlarida ro'y bergan jarayonlarga javoban, Bazel qo'mitasi likvidlik xavfi ustidan nazoratni joriy qilishni taklif qilmoqda. Shunday qilib, yangilangan Bazel shartnomasi likvidlik xavfini baholash, standartlash va monitoring qilish uchun xalqaro konseptual bazani yaratadi va taklif qiladi. Bazel III likvidlik xavfini boshqarish uchun ikkita majburiy parametrni belgiladi: likvidlik koeffitsienti va sof barqaror moliyalashtirish koeffitsienti. Eng kam likvidlik indikatori (Ukrainada qo'llaniladigan qisqa muddatli likvidlik koeffitsientining analogi) asosida bank keyingi 30 kun davomida mavjud bo'ladimi yoki yo'qligini baholash mumkin. Yangi Bazel talablariga binoan, banklar bir oydan kam muddatga banklarning qisqa muddatli majburiyatlarining 100 foizini qoplaydigan talablarga ega bo'lishi kerak. Bank muassasalarida likvidlik keskin inqirozi yuzaga kelganda, nazorat organlari unga yuqori sifatli likvidli aktivlardan foydalanishga, naqd pulning toza tushishini qoplash uchun foydalanishga ruxsat berishlari mumkin. Banklar bunday ruxsatni quyidagi shartlarda olishlari mumkin:

•