Tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarish bu pul mablag’larini jalb qilish va ularni joylashtirishni tartibga solish yo’llari va usullaridir

(199,3 trln. so’m x 0,1%) / 100%=199 mlrd. so’m

0. 
   Davlat qimmatli qog’ozlaridan ochiq bozor ob’ektlari sifatida foydalanish bilan bir vaqtning o’zida xalqaro reyting agentliklarining (Standart & Poor’s,
   

Mood’s, Fitch Reytings) yuqori kredit reytingiga ega bo’lgan (kamida VVV reyting bahoga) tijorat banklari va korxonalarning qimmatli qog’ozlari (depozit sertifikatlari, jamg’arma sertifikatlari, obligatsiyalari) hisobidan Markaziy bankning ochiq bozor operatsiyalarini yo’lga qo’yish lozim.

Buning uchun zarur shart-sharoitlarni ham yaratish lozim. Masalan, tijorat banklarida Markaziy bankka, pul-kredit organi sifatida, ishonch bo’lishi lozim. Bundan tashqari, inflyatsiya va milliy valyutaning qadrsizlanishi ta’sirida qimmatli qog’ozlarning real qiymati pasaymasligi kerak.

0. 
   O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan markazlashgan diskont va lombard kreditlari berish amaliyotini yo’lga qo’yish hamdatijorat banklarini Markaziy bank tomonidan to’g’ridan - to’g’ri kreditlar (overdraft, kunlik, muddatli shakllardagi kreditlar) berish uzluksizligini ta’minlash yo’li bilan qayta moliyalash siyosatining bank tizimining likvidliligini ta’minlashdagi rolini oshirish zarur.
   

Markaziy bankning overdraft kreditlari tijorat banklarining milliy valyutadagi

―Nostro‖ vakillik hisobraqamida yuzaga kelgan pul mablag’lari etishmasligi

47
muammosini hal qilish maqsadida beriladi. Kunli kreditlar esa, bir operatsion kun davomida beriladi.

Dunyoning bir qator mamlakatlarida (Shvetsiya, Rossiya) kunlik kreditlar Markaziy banklar tomonidan qimmatli qog’ozlarni garovga olgan holda foizsiz beriladi va ular milliy to’lov tizimini qo’llab-quvvatlash maqsadida beriladi.

4.4. Tijorat banklarining likvidliligini boshqarish usullari

Bank likvidligini boshqarishning asosiy elementlari quyidagilar hisoblanadi:

0. 
   lahzalik, joriy va uzoq muddatli likvidlikni ta’minlash va holatini tahlil qilib borish;
   

0. 
   qisqa muddatli likvidlik bashoratini amalga oshirish;
   

0. 
   bankning likvidligiga salbiy ta’sir qilishi mumkin bo’lgan holatlarni tahlil qilish (mahalliy va xorijiy moliya bozorlaridagi holatni o’rganish, bank omonotchilari va qarzdorlarining moliyaviy holatlarini doimiy tahlil etib borish va boshqalar);
   
1. 
   bank likvidlik mablag’lari ortiqchaligi/taqchilligini aniqlash;
   

0. 
   xorijiy valyutalar bilan bog’liq operatsiyalarning bank likivdlik darajasiga
   

ta’sirini o’rganish.

Banklarda likvidlikni boshqarishda uchta iqtisodiy (lahzalik, joriy va uzoq muddatli) me’yordan foydalaniladi. Ular bank aktivlari va passivlarini muddatlari, summalari, turlari va boshqa jihatlari nuqtai nazardan likvidlikni ta’minlashda qo’llaniladi.

Yuqori likvidli mablag’lar bankning majburiyatlarini to’xtovsiz, to’liq va zudlik bilan bajarish imkoniyatini beradi. Biroq, ushbu mablag’lar (hukumat va Markaziy bankning qimmatli qog’ozlariga joylashtirilgan mablag’lar bundan istisno) bankka qo’shimcha daromad keltirmaydi, aksincha saqlash, tashish va xavfsizligi ta’minlash bo’yicha qo’shimcha xarajatlarni talab etadi.

Banklarning past likivdli aktivlari zarur bo’lganda zudlik bilan bankning majburiyatini qondirish imkoniyatini bermaydi, shuningdek, ularni yuqori likvid

48
mablag’lar (naqd pul)ga aylantirish jarayoni ancha qiyin bo’lib, hatto har doim ham buning imkoniyati bo’lavermaydi. Banklarning past likvidli aktivlari tarkibiga quyidagilar kiradi:

0. 
   boshqa banklardagi mablag’lari;
   

0. 
   berilgan kreditlar;
   

0. 
   investitsiya, lizinga va ijarga joylashtirilgan mablag’lar;
   

0. 
   bino va inshoatlar.
   

Bankning boshqa banklardagi mablag’lari va berilgan kreditlarni yuqori likvidli aktivlarga aylantirish bo’yicha ikkilamchi moliya bozorlari amal qilmaydi, depozitlarga joylashtirilgan va berilgan kreditlarning muddatlari tugagandan so’ng bankka qaytariladi. Shundagina bank ulardan yuqori likvidli mablag’lar sifatida foydalanishi mumkin, ayrim hollarda berilgan kreditlar va unga hisoblangan foiz to’lovlari o’z vaqtida qaytmasligi oqibatida bankning moliyaviy holatini battar og’irlashtiradi.

Agar, bank majburiyatlarni bajarish uchun etarli darajada yuqori likvidli mablag’larga ega bo’lsa, u likvidligi ta’minlangan hisoblanadi. Biroq, bu juda murakkab jarayon hisoblanadi, buning murakkabligi shundaki, birinchidan, jalb qilingan mablag’larning asosiy qismi likvid aktivlarga joylashtirilishi bankning likvidligini oshirishga xizmat qilsada, uning foyda darajasini pasayishiga sabab bo’ladi.

Ikkinchidan, bank mijozlarning naqd pul va pul o’tkazmalari bo’yicha ehtiyojlarini to’liq aniqlash imkoniyati mavjud emas, shuningdek, bankning vakillik hisobvarag’iga likvid aktiv sifatida kelib tushadigan mablag’lar hajmini aniq summasini rejalashtira olmaydi.

Banklar likvid mablag’larni aktivlarni boshqarishning fond va taqsimlash usullari orqali ta’minlab borishlari mumkin, biroq jamiyatda ro’y beradigan ko’zda tutilmagan holatlar unga bevosita va bilvosita ta’siri natijasida likvid mablag’lar bilan bog’liq turli muammolar vujudga keladi. Xususan, moliyaviy-iqtisodiy inqirozlar, mijozlarning bank tizimiga bo’lgan ishonchi va milliy valyutaning sotib

49
olish qobiliyatini pasayishi, bank mijozlari moliyaviy barqaroroligining zaiflashuvi va boshqa holatlar shular jumlasidandir.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank likvidligini ta’minlash uchun zarur bo’lgan mablag’lar hajmini aniqlash juda qiyin. Bank likvid mablag’larga bo’lgan ehtiyojini baholash uchun juda yuqori aniqlikdagi bashorat ko’rsatkichlariga ega bo’lishi lozim. Ayniqsa, banklar kredit portfeli talab qilib olinguncha saqlanadigan depozit mablag’lari hisobidan shakllantirilgan bo’lsa bankning likvidligini ta’minlash masalasi yanada murakkab bo’ladi.

Bu jarayonni quyidagi shartli misol yordamida ko’rib chiqamiz. Misolning tushunarli bo’lishi uchun bankning shartli bitta mijozining hisobvarag’i bo’yicha amalga oshiriladigan operatsiyalarni olamiz¹⁰.

1.Bankning ―A‖ mijozi tomonidan sotilgan tovar moddiy qimmatliklari uchun bankdagi hisobvarag’iga 100 mln so’m mablag’ kelib tushdi va quyidagi buxgalteriya yozuvi amalga oshirildi.