Tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarish bu pul mablag’larini jalb qilish va ularni joylashtirishni tartibga solish yo’llari va usullaridir

Debet	10301-«Markaziy		bankdagi	vakillik
	hisobvarag’i – Nostro»
					100 000 000,00
Kredit	20208	-«Mol	sotuvchining	depozit
	hisobraqami»

2.Bank ―B‖ mijoz bilan 6 oy muddatga kredit shartnomasini imzoladi, unga ko’ra kredit oluvchi mijozning to’lov topshiriqnomasiga asosan 50 mln so’m boshqa bankning mijoziga o’tkazdi va quyidagi buxgalteriya yozuvi amalga oshirildi.

Debet
13101 –«B» mijozning ssuda hisobraqami»


50 000 000,00

¹⁰Абдуллаева С.А. Банкларнинг тўлов қобилиятини мустаҳкамлаш масалалари: Монография. Т.: Иқтисод-молия, 2016. 11-13 бб.
50

Kredit


10301-«Markaziy bankdagi vakillik obvarag’i – Nostro»

Yuqorida keltirilgan ikkita operatsiya bo’yicha berilgan buxgalteriya yozuvini ―T‖ schetlarda aks ettiradigan bo’lsak, bankning vakillik hisobvarag’i bo’yicha to’lov qobiliyati (likvidligi) bilan bog’liq muammoli holatni vujudga kelganligini ko’rishimiz mumkin bo’ladi (summalar mln so’mda keltirilgan).

D11	10301^12			K	D		20208	K	D	13101		K
113	100,0				1			100,0
2			50,0						2		50,0
Oborot	100,0		50,0		Oborot			100,0	Oborot		50,0
Qoldiq	50,0				Qoldiq			100,0	Qoldiq		50,0

1 va 2 operatsiyalarni ―T‖ schetda aks ettirganimizda 1-operatsiya bo’yicha vakillik hisobvarag’ida va mol sotuvchi ―A‖ning hisobvarag’ida 100,0 mln so’m mablag’ vujudga keldi.

2-operatsiya natijasida vakillik hisobvarag’ida va ―B‖ mijoz bilan tuzilgan kredit shartnomasi bo’yicha uning to’lov topshiriqnomasiga binoan olingan kreditning maqsadi uchun 50,0 mln so’mni tovar moddiy qimmatliklari yoki xizmatlarga to’lov sifatida o’tkazilishi natijasida bankning ssuda hisobvarag’ida 50,0 mln so’m vujudga keldi.

Bu o’z-o’zidan bankning jalb qilingan mablag’lari bo’yicha majburiyatni bajarish qobiliyatini yo’qotishiga sabab bo’ldi yoki boshqacha qilib aytganda,

¹¹Д-дебет, К-кредит
¹²Ёрдамчи китобнинг ҳисобварақлар режаси бўйича дастлабки бешта рақами
¹³Операцияларнинг кетма-кетликдаги рақами
51

hozirgi holatida bank talab qilib olinguncha saqlanadigan depozit hisobvaraqlari bo’yicha bajarishi zarur bo’lgan (50 mln. so’m) likvid mablag’larni yo’qotadi. Agar shartli misol bo’yicha mol sotuvchi ―A‖ning hisobvarag’iga mablag’ kelib tushgan kunining ertasiga 100,0 mln so’m yoki 60,0 mln so’mga to’lov topshiriqnomasini taqdim etadigan bo’lsa uni to’lash imkoniyatiga ega bo’lmaydi.

E’tiborli jihati shundaki, mol sotuvchi ―A‖ning hisobvarag’idagi 100,0 mln so’m qoldiq saqlanib turibdi, biroq bankning to’lov qobiliyati mavjud emasligi, ya’ni vakillik hisobvarag’ida 50,0 mln so’m qolganligi oqibatida to’lovni amalga oshirish imkoniyatiga ega bo’lmay qoldi.

Albatta, bunday jarayonda bankning mijozlarini ko’pligini e’tiborga oladigan bo’lsak, uning vakillik hisobvarag’iga boshqa mijozlardan kelib tushgan mablag’lar hisobidan to’lovni amalga oshirishi mumkin, biroq bu holat ham bankning vakillik hisobvarag’idagi mablag’larni sezilarli darajadagi miqdorini riskli aktivlarga joylashtirishi natijasida o’zining ahamiyatini yo’qotadi.

Bizning nazarimizda, muammoning echimi sifatida mol sotuvchi ―A‖ning hisobvarag’idagi vaqtinchalik foydalanilmay turgan pul mablag’ini (50,0 mln so’mini) muddatli omonat shartnomasiga ko’ra 6 oyga muddatli depozitga o’tkazishi maqsadga muvofiq. Demak, 3-operatsiya natijasida quyidagicha buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi.

Debet 20208 -«Mol sotuvchining depozit


hisobraqami»
50 000 000,00


Kredit 20608 -“A” mijozning muddatli depozit hisobvarag’i

Bankda ―A‖ mijoz bilan muddatli depozit bo’yicha tuzilgan shartnomaga asosan amalga oshirilgan 3 operatsiyaning buxgalteriya yozuvi ―T‖ schetda quyidagi ko’rinishda aks ettiriladi.

D	20208		K		D	20608	K
1		100,0
			52

3	50,0			3		50,0
Oborot	50,0			Oborot		50,0
Qoldiq		50,0		Qoldiq		50,0

Ko’rib chiqilayotgan shartli misolimizga asosan bank ―A‖ mijoz bilan tuzilgan muddatli shartnoma asosida 3-operatsiyani amalga oshirgandan so’ng to’lov qobiliyatiga ega bo’ldi. Chunki, ―A‖ mijozning hisobvarag’iga kelib tushgan mablag’ hisobidan ―B‖ mijozga 6 oyga bergan kredit summasi miqdorida 6 oyga olingan muddatli depozit mablag’i mavjud.

Albatta, bank ―B‖ mijozga bergan krediti hisobidan olgan foiz daromadining sezilarli qismini ―A‖mijozning omonati uchun foiz to’lovi sifatida to’ladi. Eng asosiysi, ushbu operatsiya natijasida bank to’lovga layoqatli bo’lish bilan birga, ―A‖ mijozning bankka bo’lgan ishonchini ortishiga va uning vaqtinchalik foydalanilmay turgan mablag’i bo’yicha foiz to’lov to’lash imkoniyatiga erishmoqda. Navbatdagi masala bank 6 oyga bergan kredit summasi va unga hisoblangan foizlarni o’z muddatida ―B‖ mijozdan undirib olishi zarur bo’ladi.

Shunnngdek, likvidlilikni ta’minlashda bank aktivlarining bir qismini yuqori likvidli qimmatli qog’ozlar ko’rinishida shakllantirish ham muhim ahamiyat kasb etadi.