Tibbiyot instituti talabalari uchun

16.11.2. Xromasomalar orqali jinsni aniqlash
Jins genetikasi.
Odamni jins genetikasi 23 juft xromasoma – jinsiy 
xromasomalar aniqlaniladi. Ayollarda ikkita bir-biriga o’xshash xromasomalar 
bo’lib buni X-xromasomalar deyiladi. Erkaklarda bitta X-xromasoma va ikkinchisi 
o’lchamiga kichikroq Y-xromasoma topiladi. Jinsiy hujayrani (gameta) 
shakllanishida juft xromasomalar uzoqlashadi va har xil gametalarga tushadi. 
Shuning uchun ham tuxum hujayralari bittadan X-xromasomalarni oladi. 
Spermatozoid hosil bo’lganda ularning yarmida X-xromasoma, lekin boshqa 
yarmisida – Y-xromasoma bo’ladi. Shunday qilib, bolaning jinsi qaysi 
spermatozoidni tuxum hujayrasini urug’lantirishiga bog’liq. X-xromasoma 
saqlovchi spermatozoid urug’lantirganda XX ayollik zigotasini hosil bo’lishiga 
olib keladi. Y-xromasoma saqlovchi spermatozoid tuxum hujayrasi bilan 
qo’shilganda XY- erkaklik zigotasi yuzaga keladi.
Bo’yalgan kesmada tinch holatda turgan hujayralarda xromasomalar 
farqlanmaydi. Bunda faqat xira tasma va donachalardan tuzilgan tur ko’rinadi. 
Bularni yig’indisiga xromatin deyiladi. Hujayra yadrosining bo’linishidan oldin bu 
tasmalar zichlashib xromasomalar hosil qiladi. Bu davrda xromasoma to’plamidagi 
(kariotipida) hujayralarning jinsiy shakllanishi kuzatiladi. Biroq, bu usul o’zining 
murakkabligi va qiyin bajarilishi tufayli sud tibbiyoti amaliyotida tarqalmagandir. 
Faqat X va Y-xromatinlarni tinch holatda bo’lgan hujayralar yadrosida ochilishi 
nisbatan murakkab bo’lmagan usullar yordamida hujayra darajasida jinsni aniqlash 
imkoniyatini yaratdi.
Somatik hujayralarda X-xromatin.
M.Barr va E.Bertram (1949) mushuk 
596

---

erkagi neyronini tekshirish natijasida birinchi marta barcha sut emizuvchilarda va 
shuningdek odamda ayol jinsiga xos xromatin aniqladi. Bu xromatin kattaligi 1 
mkm ga yaqin zarracha topilib, u asosiy yadro bo’yog’i bilan boshqa yadro 
xromatinlariga qaraganda ancha intensiv bo’yaladi. Keyinchalik bunday hosilaga 
Barra tanachasi deyiladi. Odatda ular yadro pardasining ichki yuzasida 
uchburchak, tariqsimon, trapetsiyasimon shaklda, ba’zan yadro pardasida 
qalinlashgan yoki tishsimon holda joylashadi.
Hozirgi davrda Barra tanachasini kelib chiqishi aniqlanilgan. Ayollarning 
somatik hujayralarida X-xromasomalaridan biri aktiv holatda bo’lib, ikkinchisi 
genetik passiv holda spirallashib giperxrom holatiga o’tadi va X-xromatin shaklida 
topilishi mumkin. Erkaklik jinsida faqat bitta genetik aktiv holatda bo’lgan X-
xromasoma bo’ladi. Shuning uchun ham nazariy jihatdan X-xromatin topilmasligi 
mumkin.
Odamda Barra tanachasini og’iz bo’shlig’i shilliq pardasi epiteliyasi 
qirindisida osongina topiladi. Ayollarda X-xromatinli hujayra 20-80-foizni, 
erkaklarda esa – 0-4 foizni tashkil qiladi.