Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

Reaksiya tartibi

Reaksiya tartibi jarayonning konsentratsiyaga bogʻliqligi bilan 

ifodalanadi:

nA+mB=AnBm

υ=K.Cn (A) . Cm (B) 

(n+m) yigʻindisi reaksiya tartibini ifodalaydi.

Nol tartibli reaksiyalar.  Reaksiya  tezligi, dastlabki moddalar 

konsentratsiyasiga bogʻliq boʻlmasa, nol tartibli deb ataladi. Nol 

tartibli reastiyalarning soni juda kam. Ularning koʻpchiligi metallar 

yuzasida oʻtadigan geterogen reaksiyalardir.

  Birinchi tartibli reaksiyalar. Tezlik tenglamasida moddalar bi­

rinchi darajasidagi konsentratsiya bilan ifodalanadigan reaksiya – 

birinchi tartiblidir:

C

(k)

+O

2(r) 

=CO

2(g)

     ʋ=K. C(O

2

)

---

Tibbiy kimyo / 1  

363

Murakkab efir va shakarning gidrolizlanish reaksiyalarida suv­

ning  konsentratsiyasi  juda  kam  oʻzgargani  sababli  hisobga  olin­

maydi 

 CH

3

COOC

2

H

5

+H

2

O→CH

3

COOH+C

2

H

5

OH 

ʋ=K.c (CH

3

COOC

2

H

5

)

C

12

H

22

O

11

+H

2

O→C

6

H

12

O

6

+C

6

H

12

O

6

ʋ=K.c(C

12

H

22

O

11

)

Bu yerda reaksiya tezligi efirni (a) va shakarni (b) konsentratsi­

yasi oʻzgarishiga bogʻliq.

Ikkinchi  tartibli  reaksiyalar.  Reaksiya tezligi ikki moddalar 

konsentratsiyasining koʻpaytmasiga, yoki bir moddaning ikkinchi 

darajali konsentratsiyasiga bogʻliq  boʻlgan reaksiyalar:

A+V=AV   ʋ=Kc(A) .c(V)yoki agar c(A)=c(V)    ʋ=Kc

2

(A)

Umumiy holatdagi reaksiya uchun.

γ

1

A

1

+γ

2

A

2

+….γ

i

A

i

=γ

1

1

A

1

1

+γ

2

1

A

2

1

+….γ

i

1

A

i

1

ʋ=

K cA

1

γi

c,A

2

γ2

…. cA

i

γi

γ

1

+γ

2

+γ

3

 +….γ

I

 tenglamadagi darajalarning yigʻindisi

ʋ=Kc(A)( γ

1

=1, γ

2

+γ

2

…γ

i

=0)

Bu tenglama birinchi tartibli reaksiya uchun.

Ikkinchi tartibli reaksiya uchun.

ʋ=Kc

A

2

( γ

1

=2), (γ

2

+…γ

i

=0)           

      

 (1)

ʋ=Kc(A

1

) .c(A

2

) (γ

1

=1,γ

1

=2, γ

3

+…γ

i

=0)    

 (2)

(1) birinchi tenglama bir moddaning konsentratsiyasiga bogʻliq 

boʻlgan reaksiyalar uchun tegishli.

(2) ikkinchi tenglamada reaksiya tezligi ikki moddalar konsen­

tratsiyalari koʻpaytmasi bilan ifodalanadi.

Har qaysi modda boʻyicha reaksiya tartibi birga teng.

Agar c(A

1

)=c(A

2

) boʻlsa, (2)tenglama (1) ga aylanadi.

ʋ=Kc(A

1

)c(A

2

)c(A

1

)=c(A

2

)     ʋ=Kc

2

(A)

Oddiy  gomogen,  bir  bosqichda  oʻtadigan  reaksiyalar  uchun 

reaksiya tartibi va molekularligi bir­biriga toʻgʻri keladi, ya’ni bir 

---

1-kurs talabalari uchun darslik

364

molekular  reaksiya,  birinchi  tartibli  reaksiyaga  toʻgʻri  keladi,  bi­

molekular­ikkinchi tartibli. 

Murakkab reaksiyalar uchun reaksiya tartibi molekularligi bilan 

bogʻliq emas.

H

2

+J

2

=2HJ

ʋ=Kc(H

2

) . c(J

2

);   c(H

2

)=c(J

2

);  ʋ=Kc

2

(H

2

)

CO

2

+H

2

→H

2

O+CO

ʋ=Kc (CO

2

). c(H

2

)

Uchinchi tartibli reaksiya

2CO+O

2

=2CO

2

  ʋ=Kc

2

(CO) c(O

2

)

Real kimyoviy jarayonlarni koʻpchiligi murakkab boʻlib, ular­

da molekulalardan tashqari beqaror ion va aktiv komplekslar kabi 

oraliq moddalar qatnashadi.

Murakkab reaksiyalar: parallel, ketma­ket va bir­biri bilan 

bogʻ liq reaksiyalarga boʻlinadi. Bularni ichida alohida oʻrinni zanjir 

reak siyalar  egallaydi.

•  Parallel  (yonma-yon)  boradigan  reaksiyalar.  Koʻpincha 

moddalar bir vaqtning oʻzida ikki va undan ortiq yoʻnalishda reak­

siyaga kirishadi. Bularga quyidagi reaksiyalar misol boʻladi.

2KCIO

3

→2KCI+3O

2

4KCIO

3

→3KCIO

4

+KCI

Parallel reaksiyalar tezliklari reaksiyalar bosqichlari tezliklari­

ning yigʻindisiga tengdir.

•  Konsekunitiv  (ketma-ket  boradigan)  reaksiyalar.  Bun­

day  reaksiyalarda  oraliq    moddalar  hosil  boʻladi.  Shuning  uchun 

bu reaksiyalar ketma­ket boradigan reaksiyalar deb ataladi. Bu xil 

reaksiyalar juda koʻp uchraganligidan ular alohida ahamiyatga ega:

A→B→C→D….

Rabinoza (uch saxarid) lar gidrolizlanishi disaxarid va oxirida 

monosaxarid hosil boʻlish bosqichlarida  oʻtadi:

C

18

H

32

O

16

+H

2

O→C

12

H

22

O

11

+C

6

H

12

O

6

uch saxarid disaxarid monosaxarid

---

Tibbiy kimyo / 1  

365

C

12

H

22

O

11

+ H

2

O→ 2C

6

H

12

O

6

disaxarid  monosaxarid

• Qaytar reaksiyalar: A+B+C→A

1

+B

1

+C

1

N

2

 + 3H

2 

↔ 2NH

3

• Bir reaksiyaning oʻtishi ikkinchi reaksiyaga bogʻliq boʻlgan 

ikkita reaksiyalarga (tutashgan) bogʻliq reaksiyalar deyiladi. Masa­

lan: 

6HJ+2H

2

CrO

4

→ 3J

2

 + Cr

2

O

3

 + 5H

2

O

Biroq bu sistemaga FeO kiritilsa, uning oksidlanish bilan birga­

likda, HJ ham oksidlanadi:

6 FeO+2H

2

CrO

4

=2Fe

2

O

3

+Cr

2

O

3

+2H

2

O

6HJ +2H

2

CrO

4

=3J

2

+Cr

2

O

3

+5H

2

O

2Fe

+2

 – 2e=2Fe

3+

Cr

+6

 + 3e=Cr

3+

Ketma­ket, parallel, bir­biriga bogʻliq, radikal ishtirokida keta­

digan  murakkab  reaksiyalar  yigʻindisidan  iborat  sistema  zanjir 

reaksiyalar deyiladi. 

•  Zanjir  reaksiyalar  keng  tarqalgan.  Yonish,  portlash,  oksid­

lanish, fotokimyoviy va boshqa reaksiyalarni misol qilib keltirish 

mumkin. Zanjirsimon reaksiyalarni  kimyoda va u bilan chegara­

dosh fanlarda (biologiya va biokimyo) ahamiyati katta.

Zanjir  reaksiya  haqidagi  tushunchalarni  boyitishda  va  uning 

nazariyasini yaratishda akademik N.N Semyonov va uning ilmiy 

maktabi ishlari katta ahamiyatga ega.

Gaz holatda oʻtadigan deyarli yaxshi oʻrganilgan zanjir reaksi­

yalardan biri molekular vodorod va bromdan vodorod bromid hosil 

boʻlish reaksiyasidir. 

Reaksiya zanjir mexanizmda oʻtishi ani’qlangan:

Br

2

→ Br∙ + Br∙   

zanjirning boshlanishi

Br∙ + H

2

→ HBr + H∙  

zanjir davom etishi

H∙ + Br

2

→ HBr + Br∙ 

zanjirning davom etishi

H∙ + HBr → H

2

+Br∙ 

 zanjir  sekinlanishi

Br∙ + Br∙  → Br

2

    

zanjirning uzilishi

---

1-kurs talabalari uchun darslik

366

Tirik organizmdagi hamma kimyoviy reaksiyalar vaqt birligi­

da moddaning konsentratsiyasi oʻzgarishi bilan oʻlchanadigan, aniq 

tez lik bilan boradigan reaksiyalardir. Ular albatta:

• reaksiyada qatnashgan moddalarning konsentratsiyasiga

• haroratga

• quyidagi reaksiyada katalizator vazifasini bajaradigan ferment­

lar bor yoʻqligiga bogʻliqdir.

Demak,  tirik  organizmda  oʻtadigan  reaksiyalarga  massalar 

ta’siri qonuni taalluqlidir. Ya’ni, oʻzgarmas haroratda organizmdagi 

kimyoviy reaksiyalar tezligi, reaksiyada qatnashgan moddalar kon­

sentratsiyasining koʻpaytmasiga toʻgʻri proporsional (masalan, kis­

lorodning qondagi konsentratsiyasi). Biroq tirik organizmda oʻtadi­

gan reaksiyalarda, juda koʻp moddalar qatnashadi. Bular parallel, 

ketma­ket va bir­biriga bogʻliq reaksiyalardan iboratdir. Bu reak­

siyalarning umumiy tezligi, eng sekin oʻtadigan reaksiyaga bogʻliq 

boʻlib, shu reaksiya butun jarayonning umumiy tezligini ifodalaydi.

 Oziqa bilan organizmga kiritilgan kerakli aminokislotalarning 

hammasi boʻlib, ularda bittasi kam miqdorda boʻlsa, oqsilning bio­

sintezini amalga oshirish mumkin emas. 

Organizmda  ketadigan  reaksiyalarning  ikkinchi  xususiyati, 

koʻpchiligi  qaytardir;  bu  esa  dinamik  muvozanat  holati  namoyon 

boʻlishiga olib keladi. 

Muvozanatni toʻgʻri reaksiya tomoniga siljitish uchun dastlabki 

moddalarning konsentratsiyasini oshirish yoki reaksiya mahsulotla­

rining konsentratsiyasini kamaytirish mumkin.

Organizmda oʻtadigan jarayonlarga haroratning ta’siriga alohida 

toʻxtalib oʻtish kerak, chunki bu jarayon, kolbada oʻtgan jarayondan 

farq  qiladi.  Biologik  jarayonlar  aniq  haroratda  oʻtishi  juda  muhim 

boʻlib, uni doim esda tutish lozim. Tirik organizmdagi jarayonlarning 

haroratlari chegaralangan. 

Organizmning optimal harorati 36–40°C oraliqda oʻzgaradi, bun­

dan yuqori harorat hayotiy jarayonlarning pasayishiga, va buning sa­

babini yoʻqotilmasa, organizmda patologik holatlar yuzaga kelishiga 

---

Tibbiy kimyo / 1  

367

olib keladi. Hayotning aniq harorat bilan chegaralanishi, asosan oqsil 

va fermentlar bilan bogʻlangan.

Oqsillar haroratga ta’sirchan boʻlib, 50–60°C da denaturastiya­

ga  uchraydi,  natijada,  ularning  biologik  funksiyasi  ishdan  chiqib, 

modda almashuvi buziladi. Bu organizm ishdan chiqishining bir sa­

babidir. 

Shu  bilan  birgalikda  hayot  chegaralari  yuqori  darajada  fer­

mentlarni aktivligiga bogʻliqligi aniqlandi. Organizmda koʻpchilik 

fermentlarning  optimal  aktivligi  36–40°C  toʻgʻri  keladi.  Bundan 

yuqori haroratda aktivligi pasayib, va taxminan 65°C oʻzining xos­

salarini toʻliq yoʻqotadi.

Kimyoviy va biokimyoviy reaksiyalarning deyarli hammasi ra­

dikallar va ionlar ishtirokida oʻtadi.

Ionli reaksiyalar –ionlar (kation yoki anion) ishtirokida oʻtadi. 

Ular katta tezlikga ega boʻlib, bir damda oʻtishi mumkin. Shuning 

uchun ham sogʻlom hujayrada juda kam vaqt ichida ionlining mexa­

nizm boʻyicha koʻp xilma­xil reaksiyalar normal oʻtadi. Bir qator 

kasalliklar  paydo  boʻlishi,  organizmda  keraksiz  begona  ionlarni 

paydo boʻlishiga olib keladi. Masalan, organizmga ionlantiruvchi 

nur ta’sir ettirilganda, neytral molekulalar ionlar holatiga yoki erkin 

radikallarga aylanadi. Bu ion va radikallar hujayraning molekular 

komponentlari bilan ta’sirlanishi natijasida strukturasi va funksiyasi 

buziladi. Ayniqsa, bu holda qon hosil qiluvchi sistemalarning hu­

jayralari zarbaga uchraydi.