Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

Pozitron emissiyasi

Pozitronli  β+  ­  beta­zarrachaga  oʻxshash,  belgisi  β

+

 , zaryadi 

+1 (z = +1) va massa soni nolga teng (m=0) boʻlib, kuchli oʻtish 

(singish)  xossasiga  ega;  0,1  m  qalinlikdagi  toʻsiqdan  oʻta  oladi. 

Pozitron­emissiyasida,  turgʻun  boʻlmagan  yadrodagi  proton  ney­

tronga aylanadi. Pozitron – bu elektronning antizarrachasidir. Elek­

tron  va  pozitron  toʻqnashganida,  ularning  mikroskopik  massalari 

toʻliq gamma­nurlar koʻrinishidagi energiyaga oʻtadi.

Neytron  yadroda  qolib,  pozitron  yadrodan  chiqib  ketadi. 

Pozitron­emissiyasi boʻlgan yadro reaksiyasida radioaktiv yadron­

ing massa soni yangi yadroning massa soniga teng boʻladi. Shunga 

qaramay  yangi  yadroning  tartib  raqami  bir  birlikka  kamayadi  va 

bu bir element yangi elementga aylanganidan dalolat beradi (trans­

mutatsiya). Masalan, aluminiy­24 yadrosi pozitron emissiyasiga 

uchrab magniy­24 yadrosini hosil qiladi. Magniy (12) va pozitron 

(1+) zaryadining yigʻindisi aluminiy (13) ning zaryadini beradi.

Gamma nurlanish

Gamma­nurlar (γ) – bu yuqori energiyali nur turi boʻlib, beqa­

ror yadroning zarrachalari qayta guruhlanib, barqarorroq, energiya­

si  pastroq  izotop  hosil  boʻlishida  ajralib  chiqadi.  Gamma  nurlar 

grekcha harf γ bilan belgilanadi va oʻzi energiya boʻlganligi uchun, 

massasi  va  zaryadi  yoʻq  zarracha  hisoblanadi.  Gamma  nurlarini 

chiqaruvchi manbalar kam. Ammo koʻpchilik alfa­ va beta nurlan­

ish vaqtida gamma nurlar ham ajraladi. Rentgenologiyada eng koʻp 

ishlatiladigan  gamma  nurini  beruvchi  izotop  –  bu  texnetsiy  (Tc). 

Beqaror texnetsiy izotopi metaturgʻun izotop deb yoziladi (belgisi­

ga m qoʻshiladi), masalan, texnetsiy­99m, Tc­99m, yoki 

. Bu 

---

1-kurs talabalari uchun darslik

72

turdagi parchalanishda energiya gamma nurlar koʻrinishida ajraladi 

va izotop barqaror izotopga aylanadi.

Ayrim elementlar barqaror izotoplari yadrolarining elementar 

zarrachalar bilan ta’sirlashuvi natijasida (bombardimon qilinganda) 

sun’iy yadro reaksiyalari roʻy beradi. Shunday reaksiyalarni birin­

chi marta Rezerford 1919 yilda azot atomini α­zarrachalar (He) bi­

lan toʻqnashtirib amalga oshirgan:

Bu reaksiya (α, p) turdagi reaksiya deyiladi. α­birikuvchi, toʻq­

nashuvchi zarracha, p­hosil boʻluvchi zarracha. Shu singari boshqa 

turdagi (α, n), (p, α), (n, α) – reaksiya turlari ham mavjud: