Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

2.6.rasm. Ftor tabiatan ikki atomli molekula hosil qiladi.

Molekuladagi valent elektronlarni belgilashda nuqtali elektron 

formuladan  foydalaniladi.  Elektron  juftlari  ikki  nuqta  yoki  bitta 

chiziq bilan belgilanadi. Ikki karrali bogʻ ikki toq elektronning oʻza­

ro juftlashishi natijasida hosil boʻladi. Uch karrali bogʻ esa, uchta 

toq  elektronning  oʻzaro  juftlashishi  natijasida  hosil  boʻladi.  Ikki 

karrali bogʻ va uch karrali bogʻlar molekuladagi barcha atomlarni 

oktet  holatga  oʻtkazishda  bitta  valent  elektron  yetarli  boʻlmagan­

da vujudga keladi. Masalan, CO

2

 molekulasida kislorodning ikkita 

elektroni C ning toq elektronlari bilan juftlashadi.

N

2

 molekulasi tarkibida uch karrali bogʻ saqlaydi, chunki azot 

elementi 5A guruhida joylashib, faqatgina uch karrali bogʻ hosil qil­

ishi hisobiga oktetini toʻldirishi mumkin.

---

Tibbiy kimyo / 1  

47

Elektromanfiyliklari bir­biridan farq qiladigan, lekin bu farq ion 

bogʻlanish darajasiga yetmagan element atomlari oʻzaro birikkanda 

qutbli kovalent bogʻlanishli molekulalar hosil boʻladi. Qutbli kova­

lent  bogʻlanishli  birikmalarda  ikki  element  elektronlaridan  hosil 

boʻlgan juft elektronlar elektromanfiyligi kattaroq element tomon 

siljigan  boʻladi.  Misol  uchun,  uchuvchan  anorganik  birikmalarn­

ing molekulalari: HF, HCI, H

2

O, H

2

S, NH

3

 va boshqalar bunga mi­

sol boʻla oladi. Masalan, HCI molekulasi hosil boʻlishida vodorod 

atomining elektromanfiyligi 2.1ga teng, xlor atominiki 3.0 ga teng. 

Xlor atomining elektromanfiyligi kattaroq boʻlgani uchun H – CI 

bogʻini hosil qilgan elektron jufti Cl atomi tomon siljigan boʻladi. 

Oqibatda vodorod qisman musbat δ

+

 va xlor qisman manfiy δ

­

 zary­

adlanib qoladi. Molekula qutblanadi. 

Elektromanfiylik – atomning bogʻ hosil qilishda qatnashayot­

gan  elektron  juftlarni  oʻziga  tortish  xususiyati.  Metallmaslarning 

elektromanfiyligi metallarnikidan yuqoriroq, chunki, metallmaslar 

elektronlarni metallarga nisbatan kuchliroq tortadi. 

 Bogʻlarning turlarini aniq belgisi mavjud emas. Bogʻlanishda 

ishtirok etayotgan ikki atomning elektromanfiyliklari farqiga qarab 

bogʻning  qutbsiz  yoki  qutbli  kovalent  tabiatli  ekanligini  aniqlash 

mumkin. Agar elektromanfiyliklar farqi 0 dan 0,4 oraligʻida boʻlsa, 

qutbsiz kovalent bogʻ deyiladi. Masalan, H – H (2,1 ­ 2,1 = 0) va 

C – H (2,5 – 2,1 = 0,4) lar qutbsiz kovalent bogʻ boʻladi. Elektro­

manfiyliklar farqi ortishi bilan bogʻning qutbliligi ham ortib boradi. 

Agar elektromanfiyliklar farqi 0,5 dan 1,8 oraligʻida boʻlsa, qutbli 

kovalent bogʻ boʻladi. Masalan, H – Cl bogʻida elektromanfiyliklar 

farqi 3,0 (Cl) – 2,1(H) = 0,9. Ushbu bogʻning qutbli kovalent bogʻ 

ekanligining isboti 

2.7

­rasmda koʻrsatilgan. 

---

1-kurs talabalari uchun darslik

48

2.7-rasm. Qutbsiz kovalent bogʻlanishda elektron juftlar teng taq-