Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

Elementlar xossalarining davriy takrorlanishi

Elementlarning  elektron  konfiguratsiyasi  ularning  fizik­

kimyoviy xossalarini belgilovchi asosiy koʻrsatkichdir. Valent elek­

tronlar, atom oʻlchami, ionlanish energiyasi va metallik xossalari 

davriy  ravishda  takrorlanadi.  Davriy  xossalar  deb  –  davr  boʻylab 

oʻzgaruvchi,  keyin  davr  boshida  yana  avvalgi  holatiga  qaytuvchi 

xususiyatlarga aytiladi. 

Davriy jadvalda 1A(1) guruhdan to 8A (18) guruhgacha joylash­

gan asosiy guruh elementlarining kimyoviy xossalarining oʻzgarishi 

ulardagi tashqi pogʻonada joylashgan valent elektronlar soni bilan 

bogʻliq. Asosiy guruh elementlarining guruh nomeri ularning va­

lent  elektroniga  teng.  Masalan,  1A  guruhdagi  barcha  elementlar­

ning valent elektroni 1 ta. Barcha 2A guruh elementlarining valent 

elektronlari 2 ta. 7A guruhidagi galogenlarda yettita valent elektron 

mavjud.

Atomlarning radiuslari (r

(A)

) deb, atom yadrosi bilan eng tash­

qi elektron qavat oʻrtasidagi masofaga aytiladi. Lekin atomlarning 

(orbital) radiuslari oʻrnida koʻpincha “atom hajmlari” iborasi ham 

qo‘llaniladi. “Atom hajmi” – qattiq holatdagi moddalarda bir mol 

atomning egallagan hajmidir (sm

3

/mol). Atom radiusi guruhlarda 

va davrlarda elementlarning tartib raqamiga bogʻliq holda oʻzgarib 

boradi.

Davrlarda elementlarning tartib raqami ortib borishi bilan ular­

ning atom radiusi kichiklashib boradi. Masalan, II davr elementla­

rini tahlil qilsak:

---

1-kurs talabalari uchun darslik

58

Li( Z = 3) ˂ Be(4) ˂ B(5) ˂ C(6) ˂ N(7) ˂ O(8) ˂ F(9) ˂ Ne(10)

 r

(A

)=1,6 > 1,05 > 0,75 > 0,65 > 0,5 > 0,45 > 0,35 > 0,30

Buning  sababi,  elementlarning  tartib  raqami  ortishi  bilan  ya­

droning musbat zaryadi ortadi va elektron qavatlarning soni (n = 

2)  oʻzgarmagan  holda  tashqi  elektron  qavatdagi  elektronlar  soni 

ham ortib boradi. Natijada yadro va tashqi elektronlarning tortishu­

vi kuchayib elektron qavatlar siqiladi va atomning (hajmi) radiusi 

kichiklashadi.

Guruhlarda  elementlarning  tartib  raqami  ortishi  bilan  ele­

mentlarning atom radiuslari ortib boradi. Chunki guruhlarda ele­

mentlar tartib raqami va davrlarning raqami ortishi bilan atomdagi 

elektron qavatlarning soni ortishiga olib keladi va bu oʻz­oʻzidan 

atom (hajmi) radiusining kattalashuviga sabab boʻladi. Bu oʻzgarish 

elementlarning elektron tuzilishiga (s, p, d, f­element ekanligiga) 

bogʻliq. 

s­ va p­elementlarda atom radiusi keskin oʻzgaradi, f­ va d­ ele­

mentlarda atom radiusi juda kam oʻzgaradi. f­ va d­ elementlarda 

atom radiusining kam oʻzgarishi ulardagi tashqaridan oldingi qavat­

larda f­ va d­ orbitallarning f­ va d­ “siqilish” hodisasi bilan izoh­

lanadi.

Asosiy guruh elementlarida atom radiusi oʻzgarishi 2.9­rasmda 

koʻrsatilgan.

Atomda manfiy zaryadlangan elektronlar, musbat zaryadli yad­

roga tortiladi. 

Ionlanish energiyasi deb neytral atomdan bitta elektronning aj­

ralib chiqishida yutiladigan energiyaga aytiladi. 

Atomdan bitta elektron ajralganda hosil boʻlgan zarracha kation 

deb ataladi va +1 zaryadga ega boʻladi.

[Atom] ­ e → [Ion]

+

 ± I

Agar atomdan 1, 2, 3 ta elektron ketma­ket ajralib chiqsa, mos 

ravishda I

1

, I

2

, I

3

 … ionlanish energiyasi qiymatlariga ega boʻladi 

---

Tibbiy kimyo / 1  

59

va doimo I

1

˂ I

2

˂ I

3

˂ … tartibda ortib boradi. Uning sababi davrlar­

da elektron bilan yadroning tortishuv kuchi kamayadi va elektronni 

atomdan chiqarib yuborish uchun kam energiya sarflanadi.

2.9-rasm. Asosiy guruh elementlarida yuqoridan pastga tomon atom