Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

2.9. Kovalent bog‘ning xossalari

Kovalent bogʻlanishning oʻziga xos xususiyatlari – ularning en­

ergiyasi,  qutbliligi,  karraliligi,  uzunligi,  toʻyinuvchanligi,  fazoviy 

yoʻnalishi va boshqalar bilan tavsiflanishidir.

Kimyoviy bogʻni uzish uchun sarflanadigan minimal energiya 

bogʻlanish energiyasi deyiladi. Bogʻ hosil boʻlishida shuncha en­

ergiya ajralib chiqadi. Odatda, bogʻlanish energiyasi 1 mol modda 

uchun hisoblanadi. Bogʻning energiyasi qancha katta boʻlsa, bogʻ 

shuncha mustahkam boʻladi.

Elementning  elektromanfiyliklari  farqi  qancha  katta  boʻlsa 

(davriy jadvalda bir­ biridan qancha uzoq joylashsa), ular orasida­

---

Tibbiy kimyo / 1  

51

gi  bogʻning  qutbliligishuncha  ortadi.  Masalan,  quyidagi  qatorda 

bogʻning  qutbliligi  ortib  boradi.  CH

4

;  NH

3

;  H

2

O;  HF.  Simmetrik 

molekulalar tarkibida qutbli bogʻlar boʻlsa ham, molekulaning oʻzi 

qutbsiz boʻladi, masalan: CH

4

; BC1

3

; CO

2

 va boshqalar. 

Kimyoviy  bogʻning  karraliligi  deb,ikkita  atom  oʻrtasida­

gi  bogʻlanishlar  soniga  aytiladi.  Bogʻning  karraliligi  ortgan  sari 

atomlarning oʻzaro bogʻlanish energiyasi ortadi, ular orasidagi ma­

sofa qisqaradi va bogʻni mustahkamligi ortadi.

Bogʻlanib  turgan  ikki  atomning  yadrolari  orasidagi  masofa 

bogʻning uzunligi deyiladi. Kimyoviy bogʻning uzunligi ortishi bi­

lan bogʻning mustahkamligi ortadi.

Kovalent bogʻning yoʻnalishi atomdagi valent elektronlarining 

gibridlanish holatiga bogʻliq. Gibridlanish deb turli shakli va en­

ergiyali elektron bulutlarning (orbitallarning) qoʻshilib, yangi shakl 

va energiyali bir xil boʻlgan elektron bulutlar hosil qilish hodisasiga 

aytiladi.

Davriy jadvalning I­asosiy guruh elementlarining tashqi qavati­

da bitta elektron bor, ularda gibridlanish yoʻq. II­ asosiy guruhcha 

elementlarining tashqi qavatida 2 ta s­ elektrondan bittasi qoʻzgʻal­

gan holatda p­ orbitalga koʻchib oʻtadi.1ta s­, 1ta p­ elektronli vazi­

yat yuzaga keladi. 

Bu elektron orbitallar gibridlanadi, bu gibridla nish sp ­ gibri­

dlanish deyiladi: s­elektron orbital + p­elektron orbital → 2sp­ gi­

bridlangan elektron orbitallar. Masalan: BeH

2

; BeF

2

 va boshqalar. 

Bunday gibridlanish holatidagi atomlarga ega boʻlgan molekulalar 

fazoda chiziqli tuzilgan boʻlib, valent burchaklari 180°ga ega boʻla­

di. 

sp ­ gibridlanish

---

1-kurs talabalari uchun darslik

52

sp

2

­gibridlanish

III ­ asosiy guruhcha elementlari bir valentli elementlar bilan 

hosil  qilgan  birikmalarida  sp

2

­gibridlanish  holatida  boʻladi.  Ma­

salan: A1H

3

; BF

3

 va boshqalar. Bu molekulalar fazoda tekislikda 

joylashib, valent burchaklari 120° boʻladi.

sp

3

­gibridlanish

IV­ asosiy guruhcha elementlarining CC1

4

, SiH

4

 kabi birikma­

larida valent elektronlarining elektron orbitallari sp

3

­ gibridlangan 

holatda boʻladi. Bunday molekulalar fazoda tetraedr shaklini hosil 

qiladi, valent burchaklari 109°28ʹ boʻladi.