Тиббий биология ва генетика Тиббиёт олийгохи талабалари учун дарслик

Углеводлар
Углеводлар ўз номидан кўриниб турибдики, у углерод бирикмалари ва сувдан иборат; унинг умумий формуласи Сn(H₂O)n. Ҳайвон ҳужайраларида углеводлар 1-5 %, ўсимлик ҳужайраларида эса 70 % гача бўлади. Углеводларнинг 3 та асосий синфлари тафовут қилинади: моносахаридлар, олигосахаридлар ва полисахаридлар, улар мономерлар сони билан бир-биридан фарқ қилади.
Моносахаридлар – рангсиз, қаттиқ кристалл модда бўлиб, суувда яхши эрийди, аммо қутбсиз эритувчиларда эримайди. Моносахаридлар ширин таъмга эга. Таркибидаги углерод атомлари сонига қараб моносахаридларнинг триоза, тетроза, пентоза, гексоза ва гептоза гуруҳлари мавжуд. Шулар ичидан табиатда кенг тарқалгани гексозалар (глюкоза, фруктоза) бўлиб, улар ҳужайранинг асосий энергия манбаи ҳисобланади (1 гр. глюкозанинг тўлиқ парчаланиши ҳисобига 17,6 кДж энергия ажралади) ва пентозалар (рибоза. дезоксирибоза), улар нуклеин кислоталар таркибига киради.
Моносахаридларнинг бир-бири билан икки ёки бир неча ковалент боғланган гликозид боғлари ёрдамида ди ёки олигосахаридлар ҳосил бўлади. Дисахаридлар ҳам табиатда кенг тарқалган: энг кўп учрайдигани малтоза бўлиб, у икки молекула глюкозадан иборат; лактоза галактоза ва глюкозадан иборат, у сутнинг таркибига киради; сахароза фруктоза ва глюкозадан иборат. Дисахаридлар, моносахаридлар каби сувда эрувчан ва ширин таъмга эга.
Полисахаридлар жуда кўп сондаги моносахаридлардан иборат ва катта молекуляр массага эга. Улар ширин таъмга эга эмас ва сувда эриш хусусияти йўқ. Полисахаридлар биополимерлар бўлиб, тирик организмлар таркибига киради. Энг кенг тарқалган глюкозанинг полимери крахмал ва гликоген бўлиб, ўсимлик ва ҳайвон ҳужайралари(45,46-расмлар) энергияни захиралаш учун ишлатилади ҳамда целлюлоза ва хитин ўсимлик, замбуруғлар ва ҳайвонларнинг қопловчи тузилмалари мустаҳкамлигини таъминлайди.

45-расм.



46-расм.
Айрим углеводлар, липидлар ва оқсиллар билан комплекслар ҳосил қилиш хусусиятига эга. Шу ҳисобига гликолипидлар ва гликопротеинлар каби мураккаб углеводлар шаклланади. Кўпчилик мембрана ва ҳужайра ажратадиган оқсиллари гликопротеинларга киради.
Углеводларнинг биологик аҳамиятлари улар ҳужайра томонидан ҳар ҳил шаклдаги фаолликни амалга ошириш зарур бўлган кучли энергия манбаи бўлиб ҳисобланади.
Полисахаридлар энергия ҳажмли моносахаридларни жамғаришнинг қулай шаклидир, ҳамда ҳайвонлар, ўсимликлар, микроорганизмлар ҳужайра ва тўқималарининг алмаштириб бўлмайдиган ҳимоя ва тузилмавий таркиби ҳисобланади. Айрим полисахаридлар ҳужайра мембранаси таркибига киради ва ҳужайралар бир-бирини танишини ҳамда ўзаро таъсирини таъминловчи рецепторлар бўлиб хизмат қилади.