Тиббиёт олий билимгохлари учун укув адабиёт в. М мажидов юкумли

(4-+) ва 20—40 
мм 
ва бундан куп катта булса #та мусбат (4-
++) Д
еб
 
баҳоланади.
Дифференқиал диагностикаси. 
Куйдиргининг тери хилини од-
дий карбункул ва улат, яъни тоуннинг тери хилидан фарқлаш керақ 
Оддий карбункул огрийди, уртасида йирингли учи кури-нади, унинг 
атрофй қизарган булиб, сарриш рангли қора қутир ҳосил бут1ади.
Улатнинг тери хили қаттиқ оррийди, уртасидаги қора қутир 
атрофида майда пуфакчалар булмайди, шиш куйдиргидагидан анча 
кам булади.
Куйдиргининг септик формасини аввало улатнинг упка фор-
масидан фарқлаш керақ Бемор балгамида куп миқдорда куйдир-ги 
таёқчалари топилади. Эпидемиологик маълумотлар (ҳайвон-лар, 
уларнинг гериси, муйнаси, жуни билан контактда булиш) куйдирги 
диагнози учун муҳим аҳамиятга эга.
Давоси. 
Беморга антибиотиклар билан бир вақтда куйдирги-га 
қарши иммуноглобулин ҳам буюриш мақсадга мувофиқдир.
Пениқиллин кунига 6—24 млн ТБ дан камида' 7—8 кун 
давомида муттасил бериб борилади.
Касалликнинг септик хилида қефалоспорин, лезомиқетин, нат-
рий сукқинат, гентамиқин буюрилади (қефалоспорин бир кунда 4—
6, левомиқетин натрий сукқинат 3—4 г, гентамиқин 240—320 мг 
дан берилади).
Гаммаглобулин касалликнинг енгил хилида 20 млдан, уртача 
огир ва орир хилида 40—80 мл дан тайинланади. Огир аҳволда-ги 
беморни даволашда 400 мл гача сарф қилинади.
Антибиотиклардан ташқари коллоид ва кристаллоид эритма-лар, 
плазма, альбумин ҳам ишлатилади. Касалликнинг огир хилида 
кортикостероидлар қулланилади. Инфекқиои шок юз берганда 
беморнинг аҳволига қараб зудлик билан тегишли даво чоралари 
курилади.
Куйдиргининг тери хилида жаррохушк усулларини қуллаш 
тақиқланади. Акс ҳолда сепсис бошланиши мумкин.
Профилактикаси. 
Профилактик чора-тадбирлар ветеринария ва 
табобат ходимларининг ҳамкорлигида олиб борилади. Инфекция 
манбаларини тугатнш ишини ветеринария ходимлари амал-га 
оширади, табобат ходимлари эса буни назорат қилиб туради.
Зоотехниклар ва ветеринария хизмати ходимлари ҳанвон 
маҳсулотлари билан ишлайдиган кишилар (қушхона, тери завод-
лари, муйна фабрикалари ишчиларп) махсус вакцина билан эм-
ланади.
Бемор касалхонада алоҳида хонага ётқизилади. Унинг уйида 
дезинфекция қилинади. Беморга яқин юрган кишилар 8,кун даво-
мида назорат остида буладилар ва уларга нисбатан шошилинч 
профилактика чоралари курилади.
Куйдиргидан ҳалок булган ҳайврн ва одам жасади куйдирила-ди 
ёки махсус тобутга солкб, 2 метр чуқурли.кка кумилади.
396

---

Инфекция учогида булганларга нисбатан куриладиган шоши-
линч профилактика чоралари сифатида уларга куйдирги гамма-
глобулини билан пениқиллин укол қилинади. 7—10 кун давоми-да 
гаммаглобулин ва пениқиллин юборилгандан сунг вакцина билан 
эмланади.
Жун ёки ҳайвонлардан олинган бошқа маҳсулотларни (маса-лан 
терини) текшириш учун Асколининг термопреқипитақия ре-акқияси 
қулланилади.
ҚУТУРИШ 
(гаЫеҳ 
ЬудгорНоЫа, 1у$5а)
Қутуриш уткир юқумли зооноз касаллик булиб, марказий нерв 
системасининг зарарланиши (энцефалит бошланищи) билан 
таърифланади. Кўутуриш касаллиги қадим замонлардан бери 
маълум. Одамларда қутуриш касал итларнинг тишлаши натижа-сида 
келиб чиқишини биринчи марта Аристотель (мелоддан ав-валги 4 
аср)" аниқлаган. Қутуришнинг клинккасини дастлаб I асрда Қельс 
ёритди ва уни ЬиагоорпоЫа (сувдан қурқиш) деб атади.
Машҳур франқуз олими Луи Пастер утган асрда (1881 —1888) 
қутуришга қарши эмдори — вакцина топди ва ишлаб чиқди, ит, бури 
тишлаган одамларни шу эмдори билан эмлашни амалда жорий этди.
Этиологияси. Қутуришни қузратувчиси нейротроп вирус булиб, у 
қутур.ган ҳайвоннинг сулагида булади, ташқи муҳитда узоқ сақлана 
олмайди.' 1887 йилда Бабеш ва 1903 йилда Негри қутуриб улган 
ҳайвонлар бош миясининг аммон шохи деб ата-лувчи қисмида дорга 
ухшаш юмалоқ тузилмалар борлигини аниқ-лаганлар. Кейинчалик 
бошқа олимлар ана уша доглар қутуриш вируси таъсирйда пайдо 
булишини исботладилар. Вирус дезин-фекқияловчи моддалар 
таъсирйда 5—10 минут, қайнатилганида 2 минут давомида ҳалок 
булади. Қуритилганда ва паст ҳарорат-да узоқ вақт тирик сақланади.
Эпидемиологияси. Инфекция манбаи қутурган итлар, мушук-лар, 
бурилар, тулкилар, бурсиқлар ва бошқа ҳайвонлардир. Кам-дан-кам 
ҳолларда касаллик қуенлардан, каламуш ва сичконлардан юқиши 
мумкин. Итнинг сулагида вирус қутуриш белгилари маълум 
булишидан 7—10 кун илгари пайдо була бошлайди. Итдан Кутуриш 
касаллиги юқиши учун итнинг одамни тишлаши шарт эмас, унинг 
сулаги одам терисидаги кичкина шилинган ёки тир-налган жойига 
тушса ҳам касаллик юқади. Қутуриш ёз-куз ой-ларида купроқ 
учрайди, чунки йилнинг бу фаслларида кишилар-ни итлар купроқ 
тишлайди. Одам боши ва юзининг тишланиити оёқ-қуллар 
тишланишига Караганда анча хавфлидир. Итнинг кийим-кечак 
устидан одамни тишлаши ҳам хатарли.
397

---

Патогенези. Яраланган одам терисига тушган ит сулагидаги 
вирус нерв толалари буйлаб бош ва орқа мияга етиб боради ва 
уларда купайиб, чуқур узгаришлар юз беришига сабаб булади. 
Айниқса адаглган нерв (п. уа&из) томоқ-тил нерви ва тил ости 
нервларининг ядролари купроқ зарарланади. Ютиш ва ка,фасда 
қатнашадиган мускулларнинг тортишиб қисқариши, талвасага 
тушиб, тиришиш, қаттиқ терлаш ва сулак оқиши ана шу нерв 
ларнинг зарарланишига богликдир. Бош мияда купайган вирус* лар 
нерв толалари орқали ички органларга, жумладан сулак безларига 
утади. Шу сабабдан қутурган .хаивоннинг еулагида вирус кўп 
булади.
Патологик анатомияси. Кутуришдан улган одамлар мурдаси ёриб 
текширилганида бош мия пардаси, узунчоқ мия, мияча, аммон шохи, 
орқа мия, симпатик ганглияларда шиш пайдо булиб, уларга қон 
қуйилиб қолгани куринади. Упка қонга тулиб кетади, юрак 
мускулида дегенератив узгаришлар, шиллиқ пардаларда қон 
куйилиш аломатлари аниқланади.
Клиникаси. Касалликнинг инкубақион, яъни яширин даври I—2 
ой давом этади, баъзан 2 ҳафтагача қисқариши ёки 1 йил-гача 
узайиши мумкин. Яширин даврнинг қисқа ёки узоқ бўлиши Қутурган 
ҳайвон тишлаганда юзага келган жароҳатнинг қаерга жойлашгани, 
катта-кичиклиги ва чуқур-юзакилигига боглиқ. Жа-рорт бош ёки 
юзда булса, яширин давр қисқаради. Болаларда эса бу давр 
катталардагига Караганда умуман қисқароқ давом этади.
Кутурищнинг клиникасида уч давр ажратилади: 1) бошланрич 
ёки продрома даври; 2) қузралиш даври; 3) фалаж даври.
Бошланрич, яъни продрома даври 2—3 кун давом этади. Бе-мор 
уйқуси бузилиб, ■ иштаҳаси бурилади. Унда қЗ'рқув ҳисси пайдо 
булади, кайфияти ўзгариб туради. Кейин бемор атрофга ло-қайд 
булган ҳолда ётади. ўарорати субфебрил даражада булади. Хўайвон 
тишлагак жойдаги жароҳат тортишиб оррийди. Сув-дан ва ҳаводан 
қУрқиш белгиларн пайдо булади. Беморлар чан-қаб, суюқлик ичишга 
уринса, дарх/эл ютиш ва нафас мускуллари тортишиб ҳисқаркб, 
қаттиқ оррийди. Бу вақтда бемор жуда қий-налиб азоб чекади, шу 
сабабдан у ичиш у ёкда турсин сувни ку-риши биланоқ ундан 
қурқяди. Баъзан суюқликни кўриш эмас, балки номини эшитганида 
ҳам уни ваҳима босади. Бу ҳолат қу-туриш касаллигига жуда 
характерлидир {ЬуйгорпоЫа). Нафас ва ютиш мускуллари ҳаво 
ҳаракати таъсирида ҳам тортишиб қисқариши мумкин (аэрофобия). 
Беморнинг ҳарорати 38 даража-гача кўтарилади, овози бугилади, 
бадани терлаб, сулаги оқади, ҲИҚКЧОҚ тутади, кўз қорачири 
кенгаяди, оёқ-қўллари оррийди, кузлари бир нарсадан қғрққандек 
куринади. Томири тез-тез уряди* аритмия аннқланади. Нафас 
тартибсиз ва юзаки булади, вакди-вақти билан бемор чуқур-чуқур 
нафас олади. Мускуллар тортишиб, талвасаланиш нафас ва ютиш 
мускулларидан бошданибў

---

кейин хамма мускулларга тарқалади. Бунда арзимаган товуш, қуёш 
нури ва лампа ёруги ёки бемор баданига бирор нарсакинг сал тегиши 
хамма мускулларнинг тортишишига сабаб булади. Бу даврда бемор 
ухламайди, уз-узини тишлайдя, атрофдагнлар-га даф қилиши ҳам 
мумкин. Эс-хуши кирарли-чиқарли булиб қо-лади. Кейинчалик бемор 
кузига йуқ нарсалар курннади (галлюқинақия), у алаўлайди. Будавр 
2—3 кундан 5—-6 кунгача давом этиши мумкин.
Фалаж даврида гидрофобия анча камаяди, бемор тинчлакадн, 
суюқлик ича бошлайди, лекин харорат юқори булиб қолаверади, 
сузларни аниқ-тиниқ айта олмайди. Шу ўолатда оёқлар фалажи 
бошланади (параплегия). Баъзан айрим мускулларгина фалаж 
булади. Орадан 15—20 соат вақт утгач тананинг бошқа мускул-лари 
ҳам фалаж була бошлайди. Шу ҳолат давом этиб, бемор юрак 
фаолияти етишмаслиги ёки нафас марказининг фалажи оқибатида 
улади.
Диагностикам. Одамни ит ёки бошқа ҳайвон тишлагани-, гид-
рофобия, аэрофобия борлнги, нафаснинг тартибеиз булиши ва 
вақти-вақти билан чуқур-чуқур нафас олиш қутуриш диагнози 
учун жуда мухим. Қутуришни аввало коқшолдан, сунгра атропин-дан 
захарланишдан фарқлаш керақ Қоқшол диагнозига мускулларнинг 
тетанус ҳолда тортишиб қисқариши, сардоник тиржайиш, тризм 
булиши, алахдаш ва галлюқинақия булмаслиги, куз қора-
чиқларининг одатдагидек куриниши. бемор эс-ўушиникг айнамас-
лиги ва анамнезида ит ёки бошқа бир ўайвон тишлагани хақида 
маълумот йуқлиги асос була олади. Бундан ташқари қутурган одам
мускуллари тутқаноқ тутмаган аақтда тортишиб қисқариб турмайди. 
Маълумки, қоқшолда мускуллар ҳамма вақт қисўар-ган ҳолда 
булади.
Атропиндан заўарланишда бемор куз қорачпқлари кенгайган, 
афти-башараси қизарган булади, гидрофобия, аэрофобия ҳодиса-
лари курилмайди.
Лаборатория диагностикаси. Қутуриб улган одам ва ҳайвон 
миясининг аммон шохи деб аталувчи қисми ва узунчоқ миясида 
Бабеш-Негри доглари бор-йуқлиги аниқланади. !ўУ
т
Урганларнинг 
80—85 фоизида Бабеш-Негри доглаои курилади. Бу догларнинг 
топилмаслиги қутуриш диагнозини вуққа чиқармайди. Биологик усул 
хам қулланилади. Қутуриб улган одам ёки ҳайвон мияси-дан 
тайёрланган эмульсия қуённинг миясига юборилади ва кейии 
текширилади.
Давоси. Бу касалликникг хос давоси йуқ. Кўутуришга даво 
щилишда симптоматик ва патогекетик даво усуллари қуллакила-ди. 
Бу усуллар беморни бир оз тиичлантиради. Бемор шозқин-сурондан 
холи булган тинч, алоҳида хокада ётиши керақ Хона озгина 
қоронгилатилган ва эшиги берк турадиган булиши лозим. Унга 
ухлатадиган, юракни тинчлантирадиган ва огриқ қолдира-диган 
дорилар берилади.
383

---

Профилактккаси. Кўтуришга қарши кураш бу инфекциями 
аввало ҳайвонлар, биринчи навбатда — итлар орасида йуқотиш-га 
қаратилган булиши керақ Дайди ит ва мушукларни йуқотиш, аҳоли 
яшайдиган жойлар яқинида учрайдиган бури ва бурсиқ-ларни ҳам 
йуқ қилиш зарур.
Хонаки ит ва мушуклар доимий ветеринария хизмати назора-тида 
булиши керақ Уларни вақти билан эмлаб турилади. Агар ит ёки 
мушук бирор кишини ткшласа ёки унинг сулаги терининг шялинган 
жойига тушган булса, дарҳол ярани калий перманга-нат эритмаси 
ёки совунли сув билан яхшилаб қайта-кайта ювиш .ва уша жойга 
тезда банка қуйиб, жароҳатдан кон суриб олиш керақ Кейин жароўат 
ёки шилинган жойни йод ёки спирт билан тозалаш лозим. Сунгра ит 
тишлаган одамни тегишли травматология пунктига юборилади. 
Тишлаган ит уз хужайинининг уйида ёки ветеринария муассасасида 
14 кун давомида назорат остида сақланади. Шу муддагг ичида 
ўайвонда қутуриш аломатлари пай-до булса, уни улдириб текшириб 
курилади.
Энг яхши натижа берадиган профилактика усули бу қутуришга 
қарши эмлашдир. Кутуришнинг хос профилактикаси махсус одамни 
вакцина билан ва қутуришга қарши гаммаглобулин билан эмлаш 
орқали амалга оширилади. Ит тишлаган одам махсус схема буйича 
албатта эмланиши керақ ит тишлаганидан кейин 14 кун ичида уша 
ит улса ёки йуқолиб кетган бу\лса, одам-нинг эмланиши айниқса 
зарур. Бордию, тишламаган, лекин унинг сўлакларл одам терисига ва 
шиллиқ пардасига теккан булса ҳам одам албатта эмланади.
Бизда Ферми вакцинаси қу\лланилади. Вакцина билан эмлаш-ии 
врач-рабиолог ёки травматолог тайинлайди. Вакиинанинг дозаси, 
эмлаш муддатй ўароўатнинг катта-кичиклиги, чуқурлиги ва каерда 
жойлашганига боглиқ. Вакцина билан бир қаторда антирабик 
гаммаглобулин ўам юборилади.
{ўутуришга қарши эмлаш махсус йул-йуриқларда курсатилган 
қоидаларга қатъий риоя қилинган ўолда амалга оширилади.
КОҚШОЛ
Зўокшол уткир инфекцион касаллик булиб, марказий нерв 
системасига токсин таъсир қилиши натижасида скелет мускулла-
рининг тортишиб қискариши ва талвасаланиш аломатлари билан 
таърифлааади.
Зтиологияси. Кўокшолнинг қузгатувчиси кучли экзотоксин 
чиқарадиган, кислород йуқ (анаэроб) шароитда купайиб ноқулай 
шароитда спора х/зсйл қиладиган таёқча шаклидаги микробдир. Бу 
микроб экзотоксини тетаноспазмин ва тетаногемолизин деган икки 
қисмдан ташкил топган: тетаноспазмин мускулларнинг тортишиб 
қисқаришига сабаб бўлади. Тетаногемолизин эритроқит-
400

---

лар гемолизига, жароҳатдаги туқималар некрози ва фагоқитлар-нинг ҳалок 
булишига сабаб булади. 
Бу микроблар таўиатда кенг тарқалган. Улар уй ҳайвонлари-нинг 
ичагида сапрофит булиб яшайди. Қоқшол таёқчалари ҳай-вонларнинг 
ахлати билан ташқарига чиқиб туради. Яйловларда, деадончилик 
қилинадиган ерлардаги тупрокда ва утларда улар-нинг споралари куп 
учрайди. Споралар жуда чидамли булади. 
Эпидемиологияси. Одамлар организмига бу микроб споралари фақат 
парентерал йул билан киради. Одам териси, шиллиқ пар-даси 
жароҳатланганда, баъзан салгина шилинганда ҳам споралар кириши 
мумкин. Қоқшол айниқса уруш вақтида куп учрайди. Бошқа вақтларда 
асосан қишлоқ хужалик ишлари бажарила-ётганда одам жароҳатланиб 
қолиши натижасида пайдо булади. Бундай жароҳатларни одамлар купинча 
назар-писанд қилмай, шифокорларга бормайдилар бинобарин жароҳат 
тегишли усул билан тозаланмай қолади, бу эса'қоқшолга сабаб булиши 
мумкин. Қоқшол қишлоқ жойларида купроқ мактаб ёшидаг.и болаларда 
учрайди.